Արթուր Ասատրյանի պատմական առաքելությունը
Այս բաժնում ներկայացված են Արթուր Ասատրյանի նախաձեռնությամբ ու միջոցներով վերականգնված հայոց թագավորների ու թագուհիների դիմանկարները, ինչպես նաև հայ ժողովրդի պատմության առանցքային իրադարձությունները պատկերող կտավները:
- Աբաս Ա ԲագրատունիԱբաս Ա Բագրատունի (880 - 953, Տիգրանակերտ), Հայոց թագավոր (928-953), հաջորդել Է եղբորը՝ Աշոտ Բ Երկաթին, Սմբատ Ա-ի որդին, Բագրատունիների արքայական տոհմից։ Նախքան թագավորելը եղել է սպարապետ, իշխանանիստն էր Կարս քաղաքը։
- Աբգար Ե ՈւքքամաԱբգար Ե Ուքքամա (մ.թ.ա. 1-ին դար - 50), Օսրոյենեի թագավոր (մ.թ.ա. 4 - մ.թ. 7, մ.թ. 13-50), Օսրոյենեի Մանու Գ Սափուլ թագավորի որդին, ըստ Մովսես Խորենացու հաջորդել է հորը՝ Արշամ Արշակունուն։ Հայոց թագուհի Ավդե Արշակունու եղբայրը և Հեղինե թագուհու ամուսինը, Աբգար Զ-ի հայրը։ Ըստ ավանդության՝ ընդունել է քրիստոնեություն, դրանով դառնալով 1-ին դարի անդրանիկ քրիստոնյա թագավորը։ Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ է։ Ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության», եղել է Հայոց թագավոր։ Աբգար Ե-ն եղել է Հռոմեական կայսրության դաշնակիցը։
- Հայկ նահապետՀայկ նահապետ (նաև Հայկ թագավոր, Հայկ դյուցազուն, Հապետոսթյան Հայկ), լեգենդար հերոս, հայոց անվանադիր նախնին։ Մովսես Խորենացին իր «Հայոց պատմություն» աշխատությունում գրի առնված ավանդազրույցում նրան անվանում է նախահայր։ Համաձայն Աստվածաշնչի՝ Հայկը Հաբեթի սերունդներից էր և այդ պատճառով երբեմն անվանվում է Հաբեթոսթյան Հայկ։
Ըստ Մովսես Խորենացու, Հայկը սերում է Նոյի կրտսեր որդի Հաբեթից, Հայկը Նոյի 5-րդ սերունդն է։
Մ. Խորենացին «Հայոց Պատմություն»-ում գրում է, որ Հայկը ապստամբեց Բաբելոնի տիրակալ Բելի դեմ, Վանա լճի մոտ Հայկը պատերազմեց Բելի դեմ, ջարդեց նրա զորքը, սպանեց նրան ու դրեց հայոց պետության հիմքը, ըստ այդմ՝ մեր երկիրը կոչվեց Հայք։
11-րդ դարի վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելուին վրացիների ծագումը ներկայացնելիս նշում է որ, Հայկը որդին է Թորգոմի։ Ըստ նույն պատմիչի՝ Թորգոմը ուներ 8 զավակ։ Կովկասյան բոլոր ժողովուրդները, ըստ նրա, սերում են Թորգոմի զավակներից, նրանց մեջ առաջինը հայերի նախահայր Հայկն է, երկրորդ զավակը վրացիների նախահայր Քարթլոսն է (Kartlos), ապա՝ աղվանների և մյուսների։ Վրացիները Հայաստանը անվանում են Սոմխեթի (Սոմխիթի)։ Այս եզրույթը վրացի և հայ ուսումնասիրողները լուրջ ուսումնասիրել են, սակայն նրանց եզրակացությունները բավարար չեն և համահունչ չեն ինչպես Մովսես Խորենացու, այնպես էլ Լեոնտի Մրովելիի կողմից հիշատակվող Հայկ/Հայոս անվան և Հայաստան երկրի անվան ծագման ավանդաբանության հետ։ - Արամ Ա ՄեծԱրամ մեծ - Հայոց թագավոր, որը կառավարել է Մ.թ. ա. 1827-1769 թթ.: նրա օրոք Հայաստանը դարձավ հզոր կայսրություն:
Արամ Մեծը Գարմայի որդին էր ։ Մինչև նրա գահակալությունը ամորացիները թալանում էին Հայաստանը։ Բացի այդ, Հայաստանը քաղաքական մասնատման մեջ էր ։ Երբ նա գահ բարձրացավ, ամորացիների հարձակումը դադարեցվեց։ Հենց Արամի օրոք Հայաստանում ավարտվեց քաղաքական մասնատումը։
Արամը, ամենայն հավանականությամբ, կհամաձայներ մեռնել հանուն հայրենիքի, քան դիտել, թե ինչպես են օտարները ոտնատակ տալիս հայրենի հողը ։ Նա հարձակվեց Ասորեստանի վրա և կռվեց Ասորեստանի թագավոր Շամշի Ադադ I-ի հետ: Բաբելոնիան, Էլամը և Խեթական թագավորությունը դեռ նվաճված էին: - Արտավազդ ԲԱրտավազդ Բ (հին հունարեն՝ Αρταβάσδης της Αρμενίας, մ.թ.ա. 1-ին դար, Մեծ Հայք - մ. թ. ա. 31կամ մ. թ. ա. 34, Ալեքսանդրիա), Մեծ Հայքի թագավորության արքայից արքա
Արտաշեսյանների հարստությունից, որը կառավարել է մ.թ.ա. 55-մ.թ.ա. 34 թվականներին։ Հայոց գահը ժառանգել է հորից՝ Տիգրան Մեծից, որի օրոք ստեղծվել էր Հայկական աշխարհակալություն։ - Արտավազդ ԱԱրտավազդ Ա (ծննդյան թվականն անհայտ), Մեծ Հայքի Արտաշեսյան թագավոր մ.թ.ա. 160-115 թվականներին։ Հաջորդել է հորը՝ Արտաշես Ա–ին։
Արտավազդի գահակալման տարիների և գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են։ Մովսես Խորենացին գրում է, որ Արտավազդի հոր կենդանության օրոք վարել է սպարապետության գործակալությունը, կոտորել է Մուրացանների նախարարական տոհմը՝ իրեն վերապահելով արքայից հետո «երկրորդության պատիվը», դավով սպանել իրեն ամբաստանած եղբորը՝ Դարանաղյաց Անիի քրմապետ Մաժանին։
Գահակալման տարիներին եղբայրներին, բացի գահաժառանգ Տիրանից, բնակության վայր է հատկացրել Աղիովիտ և Առբերանի գավառները՝ նրանց հեռացնելով արքունի կալվածքից՝ Այրարատից և Հայաստանի նորակառույց մայրաքաղաքից՝ Արտաշատից։ Ըստ Հուստինոսի, Պարթևաց Միհրդատ II թագավորը մ.թ.ա. 120 թվականին պատերազմել է Արտավազդի դեմ և պատանդ վերցրել նրա եղբորորդուն՝ գահաժառանգ Տիգրանին։ Ըստ ժողովրդական ավանդության, Արտավազդը որսի ժամանակ գետնակուլ է եղել Մասյաց վիհում։ - Արտաշես Ա ԲարեպաշտԱրտաշես Ա Բարեպաշտ (մ.թ.ա. 189 – մ.թ.ա. 160), Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 189 թվականից։ Զարեհի որդին, Երվանդունի տոհմից։ Արտաշես Ա սելևկյան բանակում նախապես եղել է բարձրաստիճան զինվորական։ Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս III Մեծը, Երվանդունիներից նվաճելով Հայաստանի զգալի մասը, մ.թ.ա. շուրջ 189 թվականին նրա կառավարիչ է կարգել Արտաշես Ա–ին։ Մագնեսիայի ճակատամարտում Հռոմից Անտիոքոս III–ի կրած պարտությունից հետո, Արտաշես Ա անկախ է հռչակել Հայաստանը և հիմնել նոր արքայատոհմ, որն իր հիմնադրի անունով պատմագրության մեջ կոչվում է Արտաշեսյան։
- Արտաշես ԲԱրտաշես Բ (ծն.թ. անհայտ մ.թ.ա. 60ական.– մ.թ.ա. 20), Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 30–ից։ Արտաշեսյան հարստությունից, Արտավազդ Բ–ի որդին։ Հոր և եղբայրների գերեվարությունից հետո Արտաշեսը ռազմական դաշինք է կնքել Պարթևաց Հրահատ IV թագավորի հետ և օկուպացված Հայաստանից արքունի զորագնդով քաշվել Պարթևաստան։ Օգտվելով հռոմեական զորավարներ Օկտավիանոսի և Անտոնիոսի միջև մ.թ.ա. 31-ին ծագած պատերազմական իրադրությունից՝ Արտաշեսը հայկական ուժերով նախ հարձակվել է Անտոնիոսի դաշնակցի՝ Ատրպատականի թագավոր Արտավազդ Մեդացու վրա։
- Արշակ ԱԱրշակ Ա (անհայտ - 35), Հայոց թագավոր 34 թվականից։
Պարթևաց թագավոր Արտավան Գ–ի որդին։
Հաջորդել է Զենոն-Արտաշեսին՝ հայկական ավագանու համաձայնությամբ։ Հայաստանում Հռոմի հեղինակությունը պահպանելու և պարթևական վտանգը կանխելու համար Տիբերիոս կայսրը 35 թ–ին մեծաթիվ ուժեր է ուղարկել Արևելք, միաժամանակ իբերական, աղվանական և սարմատական ցեղերին հրահրել Հայաստանի ու Պարթևստանի դեմ։ Իբերիայի թագավոր Փարսմանի եղբայր Միհրդատը, Հռոմի դրդմամբ, դավով սպանել է Արշակին և նստել Հայոց գահին։
Ըստ հույն պատմիչ Փիլոստրատոսի հայոց Արշակ I արքայի օրոք կիրառվել է հայալեզու և հայտագիր դպրություն։ - Արշակ Բ ԱրշակունիԱրշակ Բ Արշակունի (անհայտ - մոտ 368), Մեծ Հայքի արքա (350-368)։ Տիրան Բ-ի որդին[2], Արտաշեսի և Տրդատի եղբայրը, Անոբի և Պապի հայրը, Արշակունիների արքայական հարստությունից։ Հաջորդել է հորը՝ Տիրան Բ-ին (339-350), ամուսնացել Փառանձեմ Սյունու հետ;
350 թվականին Ոսխայի ճակատամարտում հայ–հռոմեական ուժերը հաղթել են պարսից Սասանյան արքա Շապուհ Բ Երկարակյացին (309-379) և հարկադրել գերությունից ազատել հայոց թագավոր Տիրան Բ-ին։ Քանի որ Տիրանը կուրացվել էր, գահաժառանգ Արտաշեսը մահացել, իսկ մյուս որդին՝ Տրդատը, պատանդ էր Բյուզանդիոնում, ուստի Հռոմի և Պարսկաստանի համաձայնությամբ թագավորել է Արշակ Բ-ն։ - ԱրշամԱրշամ (ծննդյան և մահվան թթ․ անհայտ) կամ Արսամես, Ծոփքի և Կոմմագենեի միացյալ հայկական պետության թագավոր (մ․թ․ա․ շուրջ 240 - 220)։ Հայոց շահնշահ Շամուշի որդին, Երվանդունի թագավորական հարստության կրտսեր ճյուղից։
Հույն պատմիչ Պոլիենոսը (II դ․) հայտնում է, որ մ․թ․ա․ 230-ին Սելևկոս II Կալինիկոսի դեմ ապստամբած եղբայրը՝ Անտիոքոս Հիերաքսը, ապաստանել է բարեկամ հայ թագավոր Արշամի մոտ։
Ենթադրվում է, որ Արշամը վարել է հարևան Սելևկյան պետությունը թուլացնելու քաղաքականություն։
Հետևելով հելլենիստական մշակույթի ավանդույթներին՝ Արշամը կառուցել է քաղաքներ, խրախուսել առևտուրը, հատել դրամ։ Մեզ է հասել նրա դրամը՝ «Թագավորի Արշամայ» մակագրությամբ։ - Աշոտ Բ Երկաթ, Հայոց արքաԱշոտ Բ Երկաթ, Հայոց արքա (914-928 թվականներ), Սմբատ Ա-ի որդին, Բագրատունիների տոհմից։
Աշոտ Երկաթը Հայոց իշխանաց իշխան
Աշոտ Բագրատունուն բաժին հասավ ծանր գահակալության տարիներ։ Աշոտ Երկաթը քաղաքական ասպարեզ եկավ իշխանաց իշխանի պաշտոնում։ Իշխանաց իշխանի պաշտոնը, Բագրատունի առաջին չորս թագավորների օրոք(Աշոտ Ա, Սմբատ Ա, Աշոտ Բ, Աբաս՝ 887-953) զբաղեցրել են արքայական տան այն անդամներրը, որոնց ժառանգաբար անցնելու էր Հայոց գահը:Սմբատ Ա-ի օրոք իշխանաց իշխանի պաշտոնին նշանակվել են արքայի երկու եղբայրները՝ Շապուհը, հետո Դավիթը։ Այդ ժամանակ Սմբատ Ա-ն իր որդուն՝ Աշոտին, չէր կարող նշանակել Հայոց իշխանաց իշխան, քանի որ 897 թվականին ստիպված պատանդ էր տվել Ատրպատականի ամիր Աֆշինին և հետ էր ստացել 901 թվականին։ 903 թվականին, Աֆշինի մահվանից հետո, Ատրպատականի ամիր Յուսուֆը պատերազմում է Սմբատ Ա-ի դեմ, սակայն շուտով հաշտություն են կնքում։ - Աշոտ Գ Ողորմած, Հայոց արքաԱշոտ Գ Ողորմած, Հայոց արքա (953-978 թվականեր)։ Աբաս Ա Բագրատունու որդին, Բագրատունիների թագավորական տոհմից։ Աշոտ Գ-ն բնորոշվել է «բարեպաշտ» մակդիրով և համարվել ողորմած գահակալ։
Աբաս թագավորին (929-953), հաջորդում է որդին՝ Աշոտ Գ Ողորմածը (953-978),որ հեղինակությունը մեծ էր թե՛ Հայսատանում և թե՛ հարևան երկրներում։ Բյուզանդական կայսրությունը, Աբխազական թագավորությունը և հարևան ամիրությունները ճանաչում են նրա թագավորությունը և ուղարկում նվերներ ու պատիվներ։ - Աշոտ ԱԱշոտ Ա (820 - 890, Գուգարք), Բագրատունիների թագավորության հիմնադիր, հայոց առաջին Բագրատունի թագավորը (885-890 թթ.)։ Իշխանաց իշխան Սմբատ Խոստովանողի և Հռիփսիմե իշխանուհու որդին է, ունեցել է 4 եղբայր՝ Սմբատ, Շապուհ, Մուշեղ, Աբաս և երկու քույր։ Ամուսնացել է Կատրանիդեի հետ և ունեցել է 7 զավակ։ Նա անմիջականորեն իշխում էր իր պապի՝ հայոց իշխան Աշոտ Մսակերի կալվածքների հյուսիսում (Այրարատ), իսկ հարավը՝ Տարոնը, բաժին էր ընկել հորեղբոր որդիներին՝ Աշոտին ու Դավիթ Արքայիկին։
Սպարապետ և իշխանաց իշխան
855 թվականի համահայկական ապստամբությունից հետո փոխարինել է Հայոց սպարապետ Սմբատ Ը Խոստովանողին։ 855 թվականի ամռանը Բուղան ետ կանչվեց. ամբողջ իշխանությունը կենտրոնացավ Աշոտ Բագրատունու ձեռքում, ով 862 թվականին խալիֆայությունից ստացել է Հայոց իշխանաց իշխանի տիտղոսը։ Նույն թվականին Աշոտ Ա սպարապետությունը հանձնել է եղբորը՝ Աբասին։ Թուլացող Արաբական խալիֆայությունը Աշոտին է արտոնել ամբողջ Արմինիայի հարկահանությունը։ Աշոտի ձեռքում կենտրոնացավ երկրի վարչական, ռազմական և տնտեսական իշխանությունը, արաբական տիրապետությունը դարձավ ձևական։ - Արշակ ԳԱրշակ Գ-Մեծ Հայքի թագավոր 378-389 թվականներին։
Թագավորի ավագ որդին ՝ պապը, որը շուտով մահացած եղբոր ՝ Վաղարշակի հետ Հռոմի կայսր Թեոդոսիոս Ա Մեծի կողմից կարգվեց կառավարել Հայաստանը։ Հոնորիան անցավ կայսրության արևմտյան մասը և բուն Հռոմը, իսկ Արկադիան ՝ Բյուզանդիան: կայսրությունն անցավ Բյուզանդիայի և Բյուզանդիայի միջև:
Այդ փոփոխությունները մեծապես ազդեցին Մեծ Հայքի ճակատագրի վրա ։ Օգտվելով Արշակի թուլությունից ՝ Արկադի կայսրը Պարսից Շապուր Գ թագավորի հետ պայմանագիր է կնքել Հայաստանը միմյանց միջև բաժանելու մասին ։ Արշակը չցանկացավ մնալ երկրի արևելյան ՝ հեթանոսական Պարսկաստանին պատկանող հատվածում և տեղափոխվեց նրա արևմտյան ՝ բյուզանդական մաս։ Արշակի հետ այնտեղ են տեղափոխվել նաև բոլոր քրիստոնյա նախարարները։
Մտահոգվելով դրանով ՝ Շապուրն իր ժառանգությանը թագավոր է կարգել Արշակունիների տոհմից Քրիստոնյա Խոսրով IV-ին ։ Դա գրավեց փախած նախարարներին։ Նրանք սկսեցին վերադառնալ իրենց հողերը։ Արշակը շուտով մահացավ։ Նա Արևմտյան Հայաստանի վերջին Արշակիդն է ։ - Վաղարշակ ԱՎաղարշակ Ա (ծննդյան և մահվան թթ. անհայտ), Հայոց արքա (մ.թ.ա. 247-225), Արշակունյաց հարստության հիմնադիրը Հայաստանում։ Հայոց պատմիչները Վաղարշակին համարում են Պարթևաց Արշակունի թագավոր Արշակ Մեծի (մ.թ.ա. 248/247 – մոտ մ.թ.ա. 211) կամ Միհրդատ Ա Մեծի (մ.թ.ա. 171 - մ.թ.ա. 198/137) եղբայրը։ Վերջինիս օգնությամբ 31 տարի գահակալելով Հայաստանում՝ Վաղարշակ Ա-ն մայրաքաղաքն ու գահանիստը դարձրել է Մծբինը։
Վաղարշակ Ա-ն ըստ Մովսես Խորենացու Ըստ Մովսես Խորենացու Վաղարշակ Ա-ն գահակալել է 22 տարի։ - ՎարազդատՎարազդատ (ծն. և մահվան թթ. անհայտ մոտ 350-393-ից հետո), Հայոց Արշակունի թագավոր 374-378 թթ.–ին։ Հաջորդել է իր հորեղբոր՝ Պապ թագավորին։ Մանուկ հասակում Վարազդատին խնամել և դաստիարակել է Բաթ Սահառունին։ Պատանեկության տարիներին ապրել և կրթվել է Հռոմում։ Հունաստանում հաղթել է օլիմպիական խաղերում՝ բռնցքամարտի ոլորտում։ Հռոմի Վաղես կայսրը, ով կազմակերպել էր Պապ թագավորի սպանությունը, հայտարարում է, թե իբր ափսոսում է Պապի կորստյան համար, և քանի որ նրա որդիները մանկահասակ էին, գահին է բազմեցնում Արշակունի տոհմից Վարազդատին։
- Վռամշապուհ ԱրշակունիՎռամշապուհ Արշակունի (նաև՝ Վաղարշ Արշակունի, 4-րդ դար - 414, Վաղարշապատ, Այրարատ, Մեծ Հայք), Մեծ Հայքի արքա (393-414), Մեծ Հայքի արքաներ՝ Վարազդատի (374-378) որդին, Խոսրով Դ-ի (387-393) եղբայրը և Արտաշես Դ-ի (422-428) հայրը, Արշակունիների արքայական հարստությունից
Վռամշապուհ արքայի ծննդյան թվականն անհայտ է։ Ծնվել է Վարազդատ արքայի ընտանիքում։ Նրա իսկական անունը Վաղարշ է։ 388 թվականին Պարսից արքա Վռամ Դ-ն Վաղարշի ավագ եղբորը՝ Խոսրով Դ-ին զրկում է թագավորական գահից և բանտարկում Անհուշ բերդում։ Ապա թագավորական կարգը չցանկանալով խախտել, Մեծ Հայքի արքա է կարգում Վաղարշին, և նրա պահլավական անունը փոխելով, իր և իր հոր անուններով Վռամշապուհ կոչում։ Նաև հիշվում է՝ Ստահրաշապուհ անունով։ - Գագիկ ԱԳագիկ Ա (անհայտ - 1020), հայոց արքա (989-1020)։ Հայոց արքա Աշոտ Գ Ողորմածի և Խոսրովանույշ թագուհու երկրորդ որդին, Հայոց արքա Սմբատ Բ Տիեզերակալի կրտսեր, իսկ Լոռիի արքա Գուրգեն Ա Բագրատունու ավագ եղբայրը։ Սերվում էր Բագրատունիների թագավորական հարստությունից։
Հաջորդել է եղբորը՝ Սմբատ Բ–ին։ Կրել է «Հայոց, վրաց և աղվանաց շահնշահ» տիտղոսը։ Հենվելով երկրի տնտեսական և ռազմաքաղաքական հզորության վրա, հաջողությամբ շարունակել է պայքարը՝ Բագրատունյաց Հայաստանը միասնական թագավորության մեջ միավորելու համար։ Նրա գահակալության տարիներին Բագրատունյաց թագավորությունը թևակոխում է իր հզորության ու բարգավաճման բարձրագույնն շրջափուլ։ Գագիկ Ա-ն փորձում էր թագավորության կազմում միավորել երկրի էթնիկապես մատարր բոլոր պետական կազմավորումները։ Գագիկ Ա-ն մոտ 100 հազարանոց բանակ է ստեղծում, կազմակերպել է արքունի մշտական զորք։ Գրավել է Բագրատունիների թագավորությունից անջատված հայկական մի քանի գավառներ և Դվինը։ Արտաքին թշնամիների ներխուժման վտանգի դեմ Գագիկ Ա-ն զինական դաշինք է կնքել Տայքի Դավիթ Կյուրոպաղատի, վրաց Բագրատ և Գուրգեն թագավորների հետ։ - Գագիկ ԲԳագիկ Բ (մոտ 1024 - մարտի 2, 1076 կամ 1079, Կեսարիա, Թուրքիա), Հայոց թագավոր 1042-1045 թվականներին։ Բագրատունյաց թագավորության վերջին թագավորը։
Հայագիտության մեջ Գագիկ Բ Բագրատունուն են անդրադարձել Միքայել Չամչյանը, Լեոն, Մանուկ Աբեղյանը, Ղևոնդ Ալիշանը, Հրաչյա Աճառյանը, Մաղաքիա Օրմանյանը և այլք։ Հայ մատենագիրներից նրա մասին են հիշատակել Արիստակես Լաստիվերցին, Գրիգոր Մագիստրոսը, Սամվել Անեցին, Վարդան Արևելցին, Մխիթար Այրիվանեցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Սմբատ Սպարապետը և այլք, իսկ բյուզանդական պատմիչներից՝ Հովհաննես Սկիլիցեսը և Միքայել Ատտալիատեսը։ - Երվանդ Դ Վերջին(Երվանդ Արշակունի, Օրոնտես, մ.թ.ա. 3-րդ դար - մ. թ. ա. 200, Արմավիր, Այրարատ, Մեծ Հայք), Մեծ Հայքի արքա (220-201), Երվանդունիների արքայական հարստության վերջին թագավորը Մեծ Հայքում։ Մորական կողմից Արշակունի։
Երվանդ Դ Վերջինը Ստրաբոնի հիշատակած վերջին Օրոնտես թագավորն է։ Ըստ նրա Երվանդը հայտնի յոթ պարսիկներից մեկի՝ Հյուդարնեսի շառավիղն էր։
Ըստ Մովսես Խորենացու, գահակալել է 20 տարի։ Մ.թ.ա. 3-րդ դարի սկզբից հայկական միացյալ թագավորության տրոհման հետևանքով Երվանդի իշխանությունը սահմանափակվել է Մեծ Հայքի կենտրոնական և արևելյան շրջաններով։ Ըստ Մովսես Խորենացու գրի առած ավանդության Մեծ Հայքին տիրացած Վաղարշակ Արշակունու որդի՝ հայոց թագավոր Արշակի մահից հետո, հայ ավագանու նախաձեռնությամբ Մեծ Հայքի գահին նստած Երվանդ Դ-ն, Արշակի որդիներից կասկած ունենալով՝ բոլորին կոտորում է։ - Երվանդ ԳԵրվանդ Գ (ծն. և մահվան թթ. անհայտ), Հայաստանի սատրապ մ.թ.ա. 336-331 թվականներին, այնուհետև թագավոր մինչև մ.թ.ա. IV դ. վերջը։ Երվանդ Բ–ի որդին կամ թոռը։ Սատրապի պաշտոնում հաջորդել է Դարեհին։ Մ.թ.ա. 331 թվականին հայկական զորքով Աքեմենյան բանակում մասնակցել է Գավգամելայի ճակատամարտին։ Դարեհ III–ի պարտությունից հետո Երվանդ Գ լքել է նրան, հռչակվել Հայոց թագավոր՝ վերահաստատելով մ.թ.ա. VI դ. վերջին Աքեմենյանների միջամտությամբ ընդհատված հայկական անկախ պետականությունը։ Հայկական թագավորությունն ընդգրկել է հիմնականում սատրապության տարածքը։
- Լեոն ԱԼեոն Ա (11-րդ դար - փետրվարի 14, 1140, Կոստանդնուպոլիս, Բյուզանդական կայսրություն), Կիլիկիայի Հայոց գահակալ իշխան (1129-1137)։ Կոստանդին Ա–ի որդին, Ռուբինյանների իշխանական տոհմից։
1129 թվականին Թորոս Ա-ի և նրա մանկահասակ որդու՝ Կոստանդինի մահից հետո Կիլիկիայի իշխանական տան կառավարումը անցնում է Լևոն Ա-ին։ Լևոն Ա-ն ըստ Դեաբոլյան պայմանագրի տիրում էր Լեռնային Կիլիկիայի որոշ շրջանների և համարվում էր Բյուզանդական կայսրության ստորական։ 1129 թվականից հետո Ռուբինյան իշխանապետությունը պայքար է սկսում Դաշտային Կիլիկիայի համար և ձեռք բերում ազդեցիկ թշնամիներ՝ Բյուզանդական կայսրությունը, Դանիշմանյան ամիրությունը, Անտիոքի լատին իշխանապետությունը։ Միքայել Ասորու և Վիլհելմ Սուրացու հաղորդմամբ Թորոս Ա-ի մահից հետո Դաշտային Կիլիկիայի համար մղվող պայքարում հիշատակվում էր Բոհեմունդ Բ Անտիոքացին, ով Կիլիկիայում հետապնդում էր Հալեպի տեր Ռիդվանին։ Այս ժամանակ Բոհեմունդը հանդիպում է միմյանց դեմ պատերազմ մղող Լևոն Ա-ին և Դանիշմանյան տիրակալ ամիր Ղազիին։ - Լևոն ԲԼևոն Բ (1150, Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն - մայիսի 2, 1219, Սիս, Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն), հայոց թագավոր 1198 թվականի հունվարի 6-ից։ Ռուբինյանների արքայատոհմից։
Հաջորդել է եղբորը՝ Ռուբեն Գ-ին։
Լևոնը եղել է երկրի կարևոր բերդ՝ Կապանի տերը, աջակցել եղբորը՝ պետության պաշտպանության ու կառավարման գործերում։ Ռուբեն Գ-ի գերությունից հետո երկրի իշխանությունը կենտրոնացրել է իր ձեռքում։ Լևոնի և Հեթումյան իշխան Բակուրանի ջանքերով Անտիոքից վերադարձած Ռուբեն Գ-ն իշխանությունը կամովին հանձնել է Լևոնին, քաշվել է Արքայակաղնի վանք, ուր վախճանվել է նույն տարում։ - Լևոն ԳԼևոն Գ (հունվարի 24, 1236 - փետրվարի 6, 1289, Սիս), Հայոց թագավոր Կիլիկիայում 1269 թ.–ից։
Հեթում Ա–ի ավագ որդին և հաջորդը։ Հեթումյան արքայատան երկրորդ գահակալը։
1256 թ.–ին Հեթում Ա 20–ամյա Լևոնին շնորհեց «ձիավոր ասպետի» կոչում և հռչակեց գահակից։ 1262 թ.–ին Լևոնը ամուսնացավ Լաբրոնի տեր Հեթում իշխանի դստեր՝ Կեռանի հետ։ Եգիպտոսի սուլթանության զորքի դեմ Սև լեռների շրջանում մղած մարտում արքայազն Լևոն գերվեց և բանտարկվեց, իսկ նրա եղբայր Թորոսը սպանվեց։ Հեթում Ա որոշ զիջումներից ազատեց Լևոնին։ Տարսոն քաղաքում նա օծվեց թագավոր, իսկ ծերունի հայրը մտավ Դրազարկի վանքը՝ իբրև կրոնավոր։ Լևոնի գահակալման սկզբնական տարիներին Կիլիկյան Հայաստանը գտնվում էր քաղաքական անբարենպաստ վիճակում։ - Լևոն Զ ԼուսինյանԼևոն Զ Լուսինյան
Ծնվել է 1340/42 թվականին, մահացել 1399 թվականի նոյեմբերի 29-ին
Լևոն Զ Լուսինյանի իշխանության գալը
Հայոց թագավոր Կիլիկիայում 1374-1375 թվականներին։ Ծնողները եղել են Ամորի Լուսինյանի ու Լևոն Գ-ի դուստի Իզաբելլայի որդի Ջիվանը և վրաց արքայադուստր Սոլդանան։ Այլ աղբյուրի համաձայն, հայրը ֆրանսիական Լուսինյան տոհմի Ջիվան ասպետն էր, իսկ մայրը՝ Սուլթան անվամբ հայուհի։ Հոր մահից հետո, երբ Կիլիկիայում գահ բարձրացավ Կոստանդին Դ արքան, որը հալածանքներ սկսեց ունիթորների նկատմամբ, մայրը իր զավակների հետ ապաստանեց Կիպրոս կղզում, որի գահակալները նույնպես Լուսինյան էին։ Ջիվանի և Սուլթանի որդի Լևոնը ծնվել է Կիլիկիայում։ - Մուշեղ ԱՄուշեղ Ա (անհայտ - 984), Կարսի թագավորության հիմնադիրը 963 թվականից։
Աբասի (928-953) որդին և Աշոտ Գ Ողորմածի եղբայրը։ Իրեն թագավոր է հռչակել, երբ Աշոտ Գ Ողորմածը 961 թվականին Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաքը տեղափոխել է Անի, իսկ Մուշեղ Ա-ին նշանակել Կարսի և նրա գավառի կառավարիչ։
Աշոտ Գ Ողորմածը Մուշեղ Ա-ի թագավորությունը ճանաչել է որպես իրեն ենթակա իշխանություն։ Աշոտ Գ Ողորմածի մահից (977) հետո Մուշեղ Ա-ն հավակնել է Բագրատունյաց շահնշահ (արքայից արքա) տիտղոսին, բայց Անիի ավագանին գահ է բարձրացրել մահացած թագավորի որդուն՝ Սմբատ Բ-ին։ Վերջինիս և Մուշեղ Ա-ի միջև վեճ է ծագել Աղտոձորի կարևոր լեռնանցքի և Շատիկ սահմանային ամրության համար, որը սակայն Դավիթ Կյուրոպաղատի միջնորդությամբ լուծվել է խաղաղ ճանապարհով։ Սմբատ Բ-ի դեմ Մուշեղ Ա-ն պատերազմի է հրահրել Դվինի ամիրա Սալարյան Աբուլ-Հայջային, սակայն վերջինս պարտություն է կրել Անիի մատույցներում։ Մուշեղ Ա-ն հավակնել է նաև Փառիսոսի թագավորության գահին, որի ապագա ժառանգն իր կինն էր՝ Սահակ Սևադայի դուստրը։ - ՊապՊապ (մոտ 353 - 374/375), Մեծ Հայքի արքա (370-374/375)։ Արշակ Բ-ի և Փառանձեմ թագուհու որդին, Արշակ Գ-ի և Վաղարշակ Բ-ի հայրը, Արշակունիների արքայական հարստությունից։ Հաջորդել է հորը՝ Արշակ Բ-ին (350-368)։
Պապի ծննդյան տարեթիվը վեճի առարկա է։ Հայտնի է, որ պատանի է եղել իր գահակալման ժամանակ և ծնվել է Արշակի գահակալման տարիներին, քանի որ Արշակն ամուսնացել է Փառանձեմի հետ թագավորելուց հետո, սակայն Հ․ Մանանդյանը չի բացառում, որ Պապը եղել է Արշակի ոչ թե հարազատ, այլ խորթ որդին, այսինքն՝ կարող էր լինել Փառանձեմի և նրա առաջին ամուսին Գնելի որդին։ Մանանդյանը բոլորովին սխալ է համարում Յ․ Մարկվարտի կարծիքը, թե Պապը ծնվել է 360 թվականին, ինչպես նաև Մ․ Օրմանյանի վարկածն առ այն, թե Պապը ծնվել է 351 թվականին և եղել է Արշակի առաջին կին Օլիմպիայի որդին։ - Պարույր ՍկայորդիՊարույր Սկայորդի, (ծն. թ. Անհայտ, - մ.թ.ա. մոտ 630) Ասքանազյան իշխանության հիմնադիրը մ.թ.ա. 673-ից։ Սկայորդի իշխանի որդին։ Հին հայկ. հեղինակները Սկայորդուն (Սպակա) համարում են Սենիքերիմ թագավորի (մ.թ.ա. 705 - 681) վերջին տարիների ժամանակակիցը, որը Հայաստանում ապաստան է տվել Սենիքերիմի հայրասպան որդիներին։ ՈՒստի ենթադրվում է, որ Սկայորդին դաշնակցել է ՈՒրարտուի Ռուսա Բ արքային՝ ընդդեմ Ասորեստանի։ Ասորական, հին հունական և հայկական աղբյուրներում Պարույրը հիշատակվում է (աքքադ. Պարտատուա, հուն. Պրոտոթիես անուններով) որպես Ասորեստանի Ասարխադոն (մ.թ.ա. 681 - 668) և Աշշուրբանապալ կամ Սարդանապալ (մ.թ.ա. 668 - 633) թագավորների ժամանակակիցը։ Մ.Խորենացին գրում է, որ Ասորեստանի դեմ կռվում Պարույրն օգնելով Մարաստանի Վարբակես (ըստ Հերոդոտոսի՝ Հարպագ, իսկ ըստ Կտեսիաս Կնիդացու՝ Արբակ) թագավորին, փոխարենը նրանից ճանաչվել է թագավոր։
- Ռուբեն ԱՌուբեն Ա (ոչ վաղ քան 1025 և ոչ ուշ քան 1035 - մոտ 1095, Kormogolo, Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն) Կիլիկիայի Հայոց իշխան (1080-1095), Ռուբինյանների հարստության հիմնադիրը։
Ռուբեն Ա- ն (1025 – 1095) Կիլիկիայի Հայոց Թագավորության Ռուբինյան հարստության հիմնադիրն է։ Որոշ հայ պատմիչների համաձայն, նա ազգակից էր Արծրունիներին և Բագրատունիներին, սակայն այդ ենթադրյալ ազգակցությունը գիտականորեն ճշտված չի։ 1080-ին ապստամբել է Բյուզանդիայի դեմ և Լեռնային Կիլիկիայում ստեղծել անկախ իշխանապետություն, որը հետագայում հայկական գերիշխան պետության (Կիլիկիայի Հայոց Թագավորության) հիմքը հանդիսացավ։ Ռուբենի գահը ժառանգեց իր որդին ՝ Կոստանդինը (Կոստանդին Ա)։ Ռուբեն Ա– ին գործակցել է եղբայրը՝ Թորոսը, որն իր Արտա դստերը կնության տալով Պաղտին I թագավորին՝ դաշնակցային կապեր էր հաստատել Երուսաղեմի խաչակրաց պետության հետ։ Ռուբեն Ա– ի ավագ որդին և հաջորդը՝ Կոստանդին Ա, ազատագրել է հայկական մի շարք նոր գավառներ, քաղաքներ ու բերդեր։ - Շամ ԵրվանդականՇամ Երվանդական, արևմտյան իրականության մեջ հայտնի է որպես Սամոս կամ Սամես Երվանդունի, Հայաստանի սատրապ, ապա՝ Ծոփքի և Կոմմագենեի միացյալ հայկական թագավորության արքա։ Կառավարել է մ․թ․ա․ 260-մ․թ․ա․ 240 թվականներին, հաջորդելով հորը՝ Երվանդունիների կրտսեր ճյուղի ներկայացուցիչ Երվանդ III-ին։ Շարունակել է Աքեմենյաններից անկախացած երկրների ինքնուրույնության պահպանության և կենտրոնացված պետականության ստեղծման հոր վարած քաղաքականություն։
Հիմնադրել է Կոմմագենեի թագավորության - Սմբատ Ա կամ Սմբատ ՆահատակՍմբատ Ա կամ Սմբատ Նահատակ (850, Բագրատունիների թագավորություն - 914, Երնջակ բերդ, Բագրատունիների թագավորություն), հայոց թագավոր Բագրատունիների հարստությունից, Աշոտ Ա-ի որդին։ Վերջինս հայոց գահը ժառանգել է 890 թվականին, սակայն հայոց գահին վերջնական հաստատվել է 892 թվականին։ Աշոտ Ա-ի մահից հետո, հայոց գահը ավագության իրավունքով անցնում է Սմբատին, սակայն Աշոտ Ա-ի եղբայրը՝ Աբաս սպարապետը նույնպես հավակնություններ ուներ թագի նկատմամբ։ Արդյունքում՝ սկսվում են գահակալական կռիվներ, որը դառնում է ազգամիջյան պատերազմների պատճառ։ Ի վերջո Սմբատը կարողանում է հաղթանակ տոնել իր հորեղբոր նկատմամբ և վերջնականապես 892 թվականին հաստատվում հայոց գահին։ Նույն թվականին Սմբատի իշխանությունը ճանաչվում է նաև Արաբական խալիֆայությունը։
- Սմբատ Բ ՏիեզերակալՍմբատ Բ Տիեզերակալ (10-րդ դար - 989, Անի), Հայոց թագավոր 978 թվականից, Բագրատունիների արքայատնից։
Հայոց Սմբատ Բ Տիեզերակալ թագավորի գահակալության շրջանը (978-989 թվականներ) բեկումնային էր Բագրատունյաց թագավորության պատմության մեջ։ 978 թվականին Անիում գահ է բարձրացել Սմբատ Բ Տիեզերակալը, որին վիճակված էր բախվել հայոց թագավորության շրջակա երկրներում տեղի ունեցող փոփոխություններից բխող մարտահրավերներին և ավատատիրական մասնատվածության ծանր հետևանքներին։ - Տիգրան Ա,Տիգրան Ա, (մ.թ.ա. մոտ 181 – մ.թ.ա. 95), Մեծ Հայքի Արտաշեսյան թագավոր մոտ մ.թ.ա. 115 թվականից։ Արտաշես Ա–ի որդին։ Հաջորդել է ավագ եղբորը՝ Արտավազդ Ա–ին։ Մովսես Խորենացին նրան հիշատակում է Տիրան անունով։
Տիգրան Ա–ի գործունեության վերաբերյալ տեղեկությունները սակավ են ու կցկտուր։ Հայտնի է, որ Արտաշես Ա–ի օրոք վարել է Հայաստանի արևմտյան զորավարությունը։ Արտավազդ Ա–ի հետ դավով սպանել է կրտսեր եղբորը՝ քրմապետ Մաժանին։ Անզավակ Արտավազդ Ա–ի օրոք կարգվել է գահաժառանգ։ Տիգրան Ա գահակալել է համեմատաբար խաղաղ ժամանակաշրջանում։ Ապահովելով երկրի անկախությունն ու անվտանգությունը՝ զարկ է տվել տնտեսական զարգացմանը, հատել դրամներ։
Տիգրան Ա–ի անունով պահպանվել են պղնձյա դրամներ, որոնց մի երեսին դրոշմված է նրա դիմանկարը՝ հայկական թագով, դեմքով դեպի ձախ, իսկ հակառակ երեսին՝ կենաց ծառի, Արամազդ աստծո պատկերները։ Ըստ ավանդության, Տիգրան Ա մահացել է ճանապարհորդության ժամանակ։ Նրան հաջորդել է որդին՝ գերությունից ազատված Տիգրան Մեծը։ - Տիգրան Գ,Տիգրան Գ, (ծն.թ. անհայտ մ.թ.ա. 50 ական. թթ..–մ.թ.ա. 8), Հայոց թագավոր մոտ մ.թ.ա. 20 թվականից։ Արտաշեսյան հարստությունից, Արտավազդ Բ–ի որդին։ Հաջորդել է ավագ եղբորը՝ Արտաշես Բ–ին։ Մ.թ.ա. 34 թվականին հոր և կրտսեր եղբոր՝ Արտավազդի հետ, Անտոնիոսը գերեվարել է Եգիպտոս։ Մ.թ.ա. 31 թվականի Ակտիումի ճակատամարտից հետո Գայոս Օկտավիանոս կայսեր կարգադրությամբ տարվել է Հռոմի և դաստիարակվել նրա պալատում։ Տիգրան Գ Հռոմի ձեռքին դարձել է հայկական գահի հավակնորդ, ընդդեմ Արտաշես Բ–ի, որը վարում էր հակահռոմեական քաղաքականություն։ Արտաշես Բ–ին տապալելու և Տիգրան Գ–ին գահ բարձրացնելու նպատակով, մ.թ.ա. 20 թվականին Օգոստոս Օկտավիանոսը իր որդիների գլխավորությամբ խոշոր բանակ է ուղարկել Հայաստան։ Նույն ժամանակ, հռոմեական կողմնորոշում ունեցող ուժերը դավադրաբար սպանել են Արտաշես Բ–ին և դիմել Օգոստոս Օկտավիանոսին, խնդրելով Տիգրան Գ–ին հռչակել Հայոց թագավոր, որն իրականացրել է Տիբերիոսը։ Այդ քայլը Հռոմում դիտվել է մեծ նվաճում և շուքով նշել։ Հայաստանը թուլացնելու նպատակով Հռոմը նրանից անջատել է Ատրպատականը և այնտեղ թագավոր հռչակել իր դրածո Արիոբարզանին։ Սակայն Տիգրան Գ չի դարձել Հռոմի հլու կամակատարը։
- Տիգրան ԴՏիգրան Դ (մ. թ. ա. 35 - 1), Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 8–5 թթ. և մ.թ.ա. 2 թ. – մ.թ. 1 թ, Արտաշեսյան հարստությունից, Տիգրան Գ–ի որդին։ Գահակալել է քրոջ՝ Էրատոյի հետ։ Տիգրան Դ–ի գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են. հայտնի է, որ վարել է Հռոմից անկախ քաղաքականություն, հակադրվել նրա զավթողական մկրտումներին։ Անհանգստացած Տիգրան Դ–ի ինքնուրույն քաղաքականությունից՝ Օգոստոս Օկտավիանոս կայսրը մ.թ.ա. 5 թ. Հայաստան է ուղարկել հռոմեական բանակ, որը տապալել է Տիգրան Դ–ին և Էրատոյին, հայկական գահը հանձնել նրանց հորեղբորը՝ Արտավազդ Գ–ին։ Սակայն ժողովուրդը, չհաշտվելով 25 տարի Հռոմում ապրած և հայ իրականությունից հեռացած նոր թագավորի իշխանության հետ, մ.թ.ա. 2 թ. ապստամբել է և վերստին գահ բարձրացրել Տիգրան Դ–ին ու Էրատոյին։ Գահն ամրապնդելու և Հռոմի դեմ պատերազմից խուսափելու նպատակով, Տիգրան Դ ընծաներ է ուղարկել Օգոստոս Օկտավիանոսին և խնդրել իրեն ճանաչել Հայաստանի թագավոր։ Չցանկանալով հարաբերությունները սրել Արևելքում և դիրքերը թուլացնել Հայաստանում՝ Օգոստոս Օկտավիանոսը Տիգրան Դ–ին հանձնարարել է ներկայանալ Արևելքում հռոմեական բանակների ընդհանուր հրամանատար Գայուս Կեսարին։
- Տիգրան Բ ԱրտաշեսյանՏիգրան Բ Արտաշեսյան, առավել հայտնի է որպես Տիգրան Մեծ (հին հունարեն՝ Τιγράνης ὁ Μέγας, մ․թ․ա․ մոտ 140, Արտաշատ, Այրարատ, Արտաշեսյանների թագավորություն — մ․թ․ա․ 55, Տիգրանակերտ, Աղձնիք, Մեծ Հայք), Մեծ Հայքի թագավորության արքա Արտաշեսյանների հարստությունից, որը կառավարել է մ․թ․ա․ 95 թվականից մինչև իր մահը՝ մ․թ․ա․ 55 թվականը։ Մ.թ.ա. 115-ին անժառանգ Արտավազդ Ա-ն, որը կարճատև պատերազմում պարտվել էր պարթևաց գահակալին, ստիպված է լինում եղբորորդուն՝ Տիգրանին, որպես պատանդ հանձնել հակառակորդի արքունիքին։ Վերջինս պատանդությունից վերադառնում է միայն մ․թ․ա․ 95 թվականին՝ հոր՝ Տիրան կամ Տիգրան Ա արքայի մահվամբ պայմանավորված։ Պատանդությունից ազատվելու դիմաց հայոց աշխարհաժողովը ստիպված է լինում Միհրդատ Բ-ին զիջել Մեծ Հայքի հարավ-արևելքում գտնվող «Յոթանասուն հովիտներ» կոչված տարածքը։
- Տիրան Բ ԱրշակունիՏիրան Բ Արշակունի (4-րդ դար, Մեծ Հայք - 358, Մեծ Հայք), Մեծ Հայքի արքա (338–350)։ Մեծ Հայքի արքա Խոսրով Գ Կոտակի որդին, Արտաշեսի, Արշակ Բ-ի և Տրդատի հայրը, Արշակունիների արքայական հարստությունից։ Հաջորդել է հորը՝ Խոսրով Գ Կոտակին (330-338)։338 թվականի գարնանը, երբ Պարսից արքա Շապուհ Բ-ի զորքերը ներխուժել են Մեծ Հայք, Տիրանը, Հայոց կաթողիկոս Վրթանես Ա Պարթևի հետ հարկադրաբար ապաստանել է Բյուզանդիայում։ Գահին վերահաստատվել է 339 թվականի գարնանը՝ Հռոմի Կոստանդիոս II կայսեր օգնությամբ։ Հռոմի հետ կնքած պայմանագրով Տիրանը ճանաչել է նրա գերիշխանությունը, պատանդ տվել Տրդատ որդուն և թոռներին։ Տիրանի գահակալման առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականություն։
- Թորոս Բ Կիլիկիայի հայկական թագավորության իշխան Ռուբինյանների տոհմիցԹորոս Բ Կիլիկիայի հայկական թագավորության իշխան Ռուբինյանների տոհմից (1145-1168)։ Լևոն Ա-ի որդին։
1137 թվականին բյուզանդական զորքը Հովհաննես Կոմնենոս կայսեր գլխավորությամբ շարժվում է դեպի արևելք վերջնականապես լուծելու կայսրության ապստամբ նահանգների՝ Կիլիկիայի և Հյուսիսային Ասորիքի խաչակրաց պետությունների հնազանդեցման խնդիրը։ Վճռական գործողությունների շնորհիվ գրավելով ողջ Կիլիկիան, գերեվարեց Լևոն Ա-ին (1129-1137) և նրա ընտանիքին։ Լևոնն իր կնոջ և երկու որդիների ՝ Թորոսի ու Ռուբենի հետ շղթայակապ փոխադրվեց Կոստանդնուպոլիս և բանտ նետվեց։ - Տրդատ ԱՏրդատ Ա (մոտ 28 – 88), Մեծ Հայքի Արշակունի թագավոր 52 թվականից։ Պարթևաց Արշակունի արքա Վոնոն Բ–ի որդին, Պարթևաստանի թագավոր Վաղարշ Ա–ի եղբայրը։ Գահ է բարձրացել հայկական ավագանու աջակցությամբ։
- Տրդատ Գ ՄեծՏրդատ Գ Մեծ (255 կամ 250 - 330), Մեծ Հայքի Արշակունի թագավոր 287 թվականից։ Հայոց թագավոր Խոսրով Բ Արշակունու (253-261) որդին։
- Հեթում ԱՀեթում Ա (1215 - հոկտեմբերի 28, 1270), Կիլիկիայի հայոց թագավոր 1226-ից մինչև 1270 թվական, Հեթումյանների հարստության հիմնադիր։
- Խոսրով ԲԽոսրով Բ (3-րդ դար - 287, Վաղարշապատ, Այրարատ, Մեծ Հայք), Մեծ Հայքի արքա (252-287)։ Սպանվել է 287 թվականին՝ Անակ Պարթևի կողմից։ Նրան փոխարինել է որդին՝ Տրդատ Գ Մեծը։
Խոսրով Բ-ն հայոց թագավոր Տրդատ Բ-ի (252-279) որդին էր։ Հաջորդել է հորը և հռոմեացիների օգնությամբ հաստատվել հայկական գահին։ Երբեմն անվանումով շփոթեցվում է իր պապի՝ Խոսրով Ա-ի (211-252) կամ թոռան՝ Խոսրով Գ Կոտակի հետ (330-338)։ - Խոսրով ԳԽոսրով Գ (անհայտ - մոտ 338[1]), Մեծ Հայքի Արշակունի թագավոր մոտ 330–ից։ «Խոսրով Մեծի թոռը, քաջ և հզոր Տրդատ թագավորի որդին» (Բյուզանդ, Գ, գ)։ «Կոտակ» պահլավերեն բառ է, նշանակում է «մանուկ, երեխա, փոքր»։ Խորենացին (Գ, ը) նրան կոչում է հայերեն բառով՝ Փոքր և շեշտում է նրա կարճահասակ լինելը։ Հաջորդել է հորը՝ Տրդատ Գ Մեծին։ Վերջինիս մահից հետո երկրում ստեղծվել էր խառնակ իրադրություն։ Գահին էր ձգտում Հայոց հյուսիս–արևելյան կուսակալ Սանատրուկ Արշակունին։ Պարսից Շապուհ II արքայի զինակցությամբ ապստամբել էր Հայոց հարավային կուսակալը՝ Աղձնիքի անջատամետ բդեշխ Բակուրը։ Այդ պայմաններում Հայոց կաթողիկոս Վրթանես Ա Պարթևի գլխավորած հակապարսկական խմբակցությունը Խոսրովին գահ բարձրացրեց Կոստանդինոս կայսեր ուժերով։ Խոսրովը ճնշեց Բակուր բդեշխի խռովությունը, վերամիավորեց Աղձնիքն ու Հայոց Միջագետքը։ Բնաջնջեց վիճելի կալվածների համար միմյանց դեմ կռվող նախարարներին՝ Որդունիներին ու Մանավազյաններին, բռնագրավեց նրանց կալվածքները։Նա Վաչե Մամիկոնյան սպարապետի գլխավորությամբ զորաբանակ է ուղարկում նշված տոհմերի դեմ, որոնք կատարում են արքայի հրամանը և հիմնահատակ ոչնչացնում այս նախարարական տները։ Պարսկաստանին տարեկան որոշ հարկ վճարելու պայմանով Խոսրովը հաշտվեց նաև Շապուհ II-ի հետ։
- Արշակ ԱԽոսրով Իվ (հայ. ՝ Խոսրով Դ; միտք. Արշակունիների տոհմից Մեծ Հայքի թագավոր (387-392 և երկրորդական ՝ 414-415)։
Հայ պատմիչների ՝ Փավստոս Բուզանդի և Մովսես Խորենացու աշխատություններում Խոսրովը ներկայացվում է որպես Արշակունիների տոհմից երիտասարդ իշխան, սակայն նրա ճշգրիտ ծագման մասին ոչինչ չի ասվում ։ Ժամանակակից ծագումնաբանության մեջ ընդունված է Խոսրովին վերագրել Վարազդատ թագավորի որդիներին ։
378 թվականին սպարապետ Մանվել Մամիկոնյանի ապստամբության հետևանքով Վարազդատ թագավորի գահից գահընկեց անելուց հետո Հայաստանի թագավոր է դառնում մանկահասակ Արշակ Գ-ն (Պապ թագավորի որդին) ։ Մանվել Մամիկոնյանը ռեգենտ դարձավ Արշակի օրոք և փաստացի կառավարեց երկիրը մինչև իր մահը ՝ 384 թվականը, Նրա օրոք Հայաստանը հաջողությամբ պաշտպանեց իր անկախությունը Ինչպես Հռոմից, այնպես էլ Պարսկաստանից ։ Մանվելի մահից հետո հայ նախարարները դիմում են Պարսից Շապուր Գ թագավորին ՝ կոչ անելով հայոց գահին դնել երիտասարդ իշխան Խոսրովին ։ Շապուրն ամուսնացրեց իր քրոջը Խոսրովի հետ և նրան նշանակեց Հայաստանի թագավոր ։
Ըստ Մովսես Խորենացու ՝ Հայաստանի բաժանումից հետո շատ հայ նախարարներ Արշակի հետ տեղափոխվել են Արևմտյան Հայաստան ՝ քրիստոնեական Հռոմի տիրապետությունը գերադասելով հեթանոսական Պարսկաստանից ։
Արշակ Գ-ի մահից հետո հռոմեացիներն այլևս նոր թագավոր չէին դնում հայոց գահին ։ Դրանից դժգոհ ՝ Արշակունուն հավատարիմ նախկին նախարարներն ինքնակամ ենթարկվում են Խոսրովին ՝ նրան թագավոր ճանաչելով։ Դրանից հետո Խոսրովը դիմեց Արկադի կայսրին ՝ խնդրելով իր վերահսկողությանը վստահել նաև Հայաստանի Արևմտյան, հռոմեական հատվածը ՝ խոստանալով տուրք վճարել։ Վախենալով հայ ազնվականության ապստամբությունից և իր վերահսկողության տակ գտնվող հայկական հողերի կորստից ՝ Արկադին կատարեց Խոսրովի խնդրանքը։
Հայոց թագավորը օգնություն խնդրեց Արկադի կայսրից պարսիկների դեմ պայքարում ՝ խոստանալով օգնության դիմաց բյուզանդացիներին հանձնել ամբողջ երկիրը։ Սակայն Արկադին մերժեց Խոսրովին և վերջինս, դրսից օգնություն չգտնելով և չկարողանալով դիմադրություն ցույց տալ, ստիպված հանձնվեց պարսիկներին ։ Խոսրովին Խուզեստանի "Անուշ Բերդ"-ում ("մոռացության Բերդ") կնքելով ՝ 392 թվականին Պարսից Բահրամ 4-րդ թագավորը նրա տեղը դրեց Խոսրովի եղբորը ՝ Վռամշապուին ։
414 թվականին Վռամշապուհ մահից հետո Սահակ Պարթև կաթողիկոսի խնդրանքով Պարսից նոր թագավոր Յազդիգերդն ազատեց Խոսրովին և վերջինս ավելի քան 20 տարվա գերությունից հետո կրկին թագավոր դարձավ ։ Սակայն նրա գահակալությունը երկար չտևեց, արդեն մեկ տարի անց ՝ 415 թվականին, Խոսրովը մահացավ։
Հայոց Թագուհիներ
- ԹագուհիԱշխեն, հայտնի է նաև որպես Աշխեն թագուհի (հայ. ՝ Աշխեն), Հայոց թագուհի, III-IV մ.թ.ա պատկանում է Արշակունիների տոհմին ՝ ամուսնանալով Հայաստանի թագավոր Տրդատ Գ - ի հետ ։
Աշխենը սարմատական ծագում ունեցող միապետ էր ։ Նա Ալանների թագավոր Աշկաթարի դուստրն ու հայտնի զավակն էր, որը նաև հայտնի է որպես Աշխադար անանուն կնոջից ։ Աշխենի ծննդյան ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ, դա տեղի է ունեցել մոտավորապես 260-280 թվականներին և նա մեծացել է Ալանիի Թագավորությունում ։ Տրդատ իիի-ի հետ ամուսնանալուց առաջ նրա երիտասարդության մասին քիչ բան է հայտնի։
Աշխեն անունը հայկական իգական անուն է ։ Գալիս է aksen "մոխրագույն" կամ Zend akhsaena բառից, որը նշանակում է" սև "կամ"կապտավուն սև":
Տրդատ իիի - ը եղել է Հայաստանի հռոմեական հաճախորդ թագավորը 287-330 թվականներին։ 297 թվականին Տրդատ Գ-ն ամուսնացավ Աշխենի հետ, երբ Տրդատ Գ-ն հռոմեացիներից ստացավ Հայաստանի ինքնավարության երաշխիքը և զերծ էր Սասանյան դավադրություններից, իսկ կովկասյան ցեղերի արշավանքները դադարեցին ։ Երբ Տրդատ Գ - ն ուզում էր Աշխենին հրավիրել նրա հետ ամուսնանալու, նա իր Զորավար Սմբատին ՝ բագարատի հորը, ուղարկեց Աշխենին ալանիի Թագավորությունից բերելու ։ Երբ Աշխենը ժամանեց Հայաստան, Տրդատ Գ-ն հրամայեց, որ Աշխենը մակագրվի որպես Արշակունի, մանուշակագույն հագնի և պսակի, որպեսզի դառնա Թագավորի հարսնացուն[4] ։ Աշխենը ստացել է Արշակ և Թագուհի տիտղոսները։ Այս տիտղոսները, որոնք տրվել են Աշխենին, օգտագործվել են այն բարձրագույն պատիվներն արտահայտելու համար, որոնց համար կինը կարող էր բարձրացվել Հայաստանում: Աշխենը թագավորից ունեցել է երեք զավակ ՝ որդի Խոսրով Գ անունով, դուստր ՝ Սալոմեոս անունով և անանուն դուստր, որն ամուսնացել է Հայ Առաքելական եկեղեցու կաթողիկոսներից Սուրբ Հուսիկ Ա-ի հետ ։ - ՍաթենիկՍաթենիկ (հայ. ՝ Սաթենիկ, հայերեն թարգմանությամբ ՝ Սաթենիկ (հայ. ՝ Սաթենիկ) Սաթ — սաթ (լատ. ՝ Սաթ — սաթ), III-II մ.թ.ա Ալանական ավանդության մեջ ՝ սատանա կամ շատանա), ալանյան արքայադուստր, Հայոց թագուհի, Մեծ Հայքի թագավոր Արտաշես ես-ի կինը (Մ. թ. Ա. իիի դար-մ. թ. Ա. իի դար) ։
Պատմական աղբյուրներում առաջին հիշատակությունը հանդիպում է միջնադարյան հայ պատմիչ Մովսես Խորենացու մոտ (Վ դար) ։ "Հայոց պատմություն" աշխատության մեջ Խորենացին պատմում է, որ "Արտաշես և Սաթենիկ" լեգենդը Շատ տարածված է Հայաստանում:
Ալանները, միավորելով կովկասյան լեռնցիներին, իրենց կողմն են գրավում Իվերյան երկրի կեսին և հարձակվում Հայաստանի վրա ։ Հայոց թագավոր Արտաշեսը զորք է հավաքում և ալաններին գցում Կուր գետի այն կողմը։
Ճակատամարտի ժամանակ հայերը գերի են վերցնում Ալանի իշխանին, և Ալանների թագավորը ստիպված խաղաղություն է խնդրում։ Նա Արտաշեսին խոստանում է կատարել իր բոլոր ցանկությունները, միաժամանակ առաջարկում է երդման դաշինք կնքել, որպեսզի այլևս ալանները ավազակապետական արշավանքներ չանեն հայերի հողերի վրա ։ Բայց Արտաշեսը հրաժարվում է վերադարձնել երիտասարդ իշխանին ։ Եվ քանի որ Արտաշեսը հրաժարվում է հանձնել - Կատրանիդե ԲԿատրանիդե Բ – ն (990-1020 թթ.) Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի կինն է, որի գահակալությունը հայկական միջնադարի ոսկե դարն է, և Սյունյաց Հայոց իշխանության տիրակալ Վասակ Ա-ի դուստրը ։ Հայտնի է, որ բարեպաշտ Կատրանիդեն Անիի Մայր տաճարի կառուցման Էստաֆետն ընդունել է Սմբատ Բ-ից նրա մահից հետո, որը հազիվ է հասցրել վայր դնել ընդարձակ Եկեղեցու հիմքը: Այս գործը հանձնարարվել է կայսերական փառքով պսակված հայ ճարտարապետ Տրդատին ։ Ցավոք, Կատրանիդ II-ի մասին շատ տեղեկություններ չեն պահպանվել ։ Կատրանիդեի և Գագիկի միությունից են ծնվել Հովհաննես-Սմբատ և Աշոտ Դ քաջերը։
- ՓառանձեմՓառանձեմ ( ոչ շուտ, քան 368/369), Հայոց թագուհի, Արշակ Բ թագավորի կինը հայ Արշակունիների (Արշակունիների) տոհմից, Պապ թագավորի մայրը ։ Նա Սյունիքի նախարարներից (ֆեոդալներից) մեկի ՝ Անդովկի (Անտիոքոս անվան հայկական ձև) դուստրն էր և Արշակ Բ թագավորի եղբորորդու ՝ Գնելի կինը ։ Նրա գեղեցկության համբավը հասավ Տիրիտոսին ՝ Գնելի զարմիկին, որը կրքով բորբոքվեց նրա հանդեպ և թագավորին վերապահեց Գնելին, որպեսզի հետո տիրի իր կնոջը։
- ԶաբելԶաբել (հայ. ՝ Զաբել) հայտնի է նաև որպես Իզաբելլա Ռուբինյան (հայ. ՝ Իզաբելլա) և Իզաբել (հայ. ՝ Իսաբել) (հունվարի 27/25, 1216/1217 — հունվարի 23, 1252), Կիլիկյան հայկական թագավորության Երկրորդ թագուհին, Կիլիկյան Հայաստանի թվով տասներորդ կառավարիչը։ Սերում էր Ռուբինյանների (Ռուբենյանների) տոհմից ։
Զաբելը ծնվել է մոտավորապես 1216/17 թվականի հունվարին ։ Եղել է Լևոն թագավորի և նրա երկրորդ կնոջ ՝ Սիբիլի միակ դուստրը։
1219թ. մայիսին վախճանվել է Կիլիկիայի Լևոն թագավորը: Մահվան մահճում գտնվելիս նա հասցրել է արտասանել իր ժառանգի անունը, պարզվել է, որ դա նրա դուստր Զաբելն է ։
Շուտով, պետության ամրապնդման նպատակով, ռեգենտը որոշեց Զաբելին ամուսնացնել Անտիոքի կառավարիչ Բոեմունդ IV-ի որդիներից մեկի ՝ Ֆիլիպի հետ ։ Ամուսնության հիմնական պայմանը ռեգենտ Կոնստանտինի պահանջն էր ՝ փեսացուի կողմից հայկական դավանանքի ընդունման և հայկական ավանդույթների նկատմամբ հարգալից վերաբերմունքի մասին ։ Ֆիլիպը համաձայնվեց, որից հետո 1222 թվականի հունիսին Սիսում տեղի ունեցավ Անտիոքի Ֆիլիպի և Զաբելի ամուսնությունը ։ Նորընծա ամուսինը Կիլիկիայի արքայազն կոնսորտ է ճանաչվել։ Սակայն Ֆիլիպը չպահեց իր խոստումը։ Վիրավորելով հայերի ազգային զգացմունքները ՝ նա արհամարհանքով էր վերաբերվում հայկական ավանդույթներին։ Միևնույն ժամանակ, իր ժամանակի մեծ մասն անցկացնելով Անտիոքում, Ֆիլիպը բացահայտորեն հովանավորում էր Լատինական բարոններին ։ Ֆիլիպի գործողությունները դժգոհություն առաջացրեցին ինչպես ժողովրդի, այնպես էլ կիլիայի Թագավորության ազնվականության շրջանում: Արդյունքում, երեք տարի անց, նա բանտարկվեց, որտեղ էլ մահացավ:
1226 թվականին ռեգենտը, չնայած Զաբելի դիմադրությանը, Նոր կաթողիկոս Կոստանդին Ա-ի օրհնությամբ նրան ամուսնացնում է իր կրտսեր որդիներից մեկի ՝ Հեթումի հետ ։ Այսպիսով Կիլիկիան ստացավ նոր թագավոր Հեթում Ես-ը, որը դարձավ Հեթումյանների Կիլիկյան երկրորդ թագավորական տոհմի հիմնադիրը ։
Զաբելը մահացել է 1252 թվականի հունվարի 23-ին, որից հետո թաղվել Դրազարկ վանքում ։
Պատմական տարեգրություններ
-
«Տիգրան II Մեծը և Գնեոս Պոմպեոսը կնքում են Արտաշատի պայմանագիրը մ.թ.ա. »
(200х299) - 2020 – 2022 թ.թ.
Երբ Հռոմում ակնհայտ դարձավ Լուկուլլոսի արշավի ձախողումը, փոխարենը ուղարկվեց մեկ այլ հայտնի հրամանատար՝ Գնեոս Պոմպեյը։ Պոմպեոսը Հայաստանի և Պոնտոսի դեմ կազմում է հռոմեա-պարթևական կոալիցիա, որից հետո պարթևական զորքերը հարձակվում են Հայաստանի վրա, սակայն պարտվում են Արտաշատի մոտ։ Պոմպեոսը, տեսնելով, որ պարթևների օգնությամբ չի կարող ծնկի բերել Հայաստանը, համաձայնում է կոալիցիա կնքել Տիգրան Մեծի հետ։ Բանակցությունները տեղի են ունեցել 66 թ. մ.թ.ա հռոմեական զորքերի ճամբարում, որը գտնվում է Արտաշատի մոտ, ուր գնացել է Տիգրան Մեծը և հանդիսավոր ընդունելության արժանացել Պոմպեոսի կողմից։ Կնքվում է պայմանագիր, որով Տիգրան II-ը, թեև կորցնում է իր արտաքին բոլոր ձեռքբերումները, բացառությամբ պարթևների հետ կատարվածի, այնուամենայնիվ, Հայաստանը պահպանում է իր պատմական սահմանները՝ Եփրատից մինչև Քուռ գետ և Կասպից ծով։ Արտաշատի պայմանագրով Հայաստանը ճանաչվում է նաև որպես Հռոմի դաշնակից և բարեկամ երկիր։ -
«Նահապետ Զարմայրը Տրոյայի պարիսպների տակ հույների հետ ճակատամարտում»
(200,5х290,5) - 2020 թ.
Խորենացին գրում է, որ մասնակցել է նաև Տրոյական պատերազմին
պտուտակել Զարմայիր. Նա Ասորեստանի Թևտամոս թագավորի հրամանագրով
Եթովպական զորքերի հետ գնաց պաշարվածներին օգնության
Տրոյա՝ Տրոյայի թագավոր Պրիամոսի խնդրանքով։ Խորենացին գրում է, որ
Նահապետ Զարմայրը, հասնելով Տրոյա, «վերք ստանալով այնտեղ հելլենացի քաջերից, մեռավ, բայց կուզենայի, որ դա Աքիլեսից լիներ, և ոչ մի ուրիշ քաջերից»: Եվ թեև Իլիադայում ոչ մի հիշատակում չկա Ասորեստանի Թևտամոս թագավորի, նրա ուղարկած օժանդակ բանակի մասին, այնուամենայնիվ, հույն պատմիչ Դիոդորոս Սիկուլոսը (մ.թ.ա. 1-ին դար) իր պատմության երկրորդ գրքի 22-րդ բաժնում գրում է, որ Տևտոմոսը ժ. Պրիամոսի խնդրանքը
օգնության գնաց տրոյացիներին։ Խորենացուն հաջորդող շրջանի հայ հեղինակները տարբեր ավանդույթների հիման վրա գրում են, որ Զարմայրը զոհվել է Աքիլլեսի հետ ճակատամարտում։ -
«Սուրբ Առաջին Նահատակ Սանդուխտ»
(200х270) - 2021 թ.
Աստվածամայր Սանդուխտը հայ եկեղեցու առաջին հովանավորն է։ Նա Սանատրուկ թագավորի դուստրն էր, որը, ըստ ավանդության, կառավարել է 38-ից 68 թվականներին, իսկ ըստ ընդունված պատմական ժամանակագրության՝ 75-ից 110 թվականներին։
Թադեոս առաքյալը, գալով Եդեսիա, հավատ է բերում Աբգար թագավորին և նրա արքունիքին, ապա գալիս է հայոց աշգարին և հասնում հայոց թագավորների Սավարշավանի ամառային նստավայրը, որը գտնվում է Արտազ գավառում։ Այստեղ մենք մեծարում ենք նաև Թադեոս առաքյալին և բոլոր նրանց, ովքեր քարոզել են, բուժել հիվանդներին և կատարել տարբեր հրաշքներ։
Ֆադեյն իր գործողություններով քրիստոնեություն է դարձնում բազմաթիվ մարդկանց, այդ թվում՝ Սանատրուկի դուստր Սանդուխտին։ Իմանալով դա՝ զայրացած Սանատրուկը բանտարկում է Սանդուխտին մյուս կրոնափոխ քրիստոնյաների հետ միասին։ Թագավորը մի քանի անգամ փորձում է համոզել դստերը հրաժարվել քրիստոնեությունից, բայց նա ամեն անգամ մերժում է, և կատաղած Սանատրուկը հրամայում է նրան տանել ու թաղել։ Հետո թագավորը հրամայում է գնալ – եկան առաքյալի քարոզով։ -
«Արշակ թագավորի ողբերգական հանդիպումը Դրաստամատ սպարապետի հետ».
(200х275) - 2021 թ.
Սա Արշակ թագավորի պատմությունն է, որին բանտում այցելում է նրա սպարապետը՝ Հայոց սպարապետ Դրահթամաստին։ Երկար տարիներ Արշակը բանտում էր, և ոչ մեկին թույլ չտվեցին անգամ նրա անունը նշել։ Պարսից Շապուգ թագավորը, որպես իր բարեխիղճ ծառայության վարձատրություն, զորավար Դրաստամատին թույլ է տալիս հանդիպել հայոց Արշակ թագավորի հետ։ Հանդիպման համար սեղաններ էին գցվել, հրավիրվել էին երաժիշտներ։ Խոսելով իր հետ կատարվածի մասին՝ Արշակը սեղանից վերցնում է մրգային դանակն ու ինքնասպան լինում։ Նրա նվիրյալ հրամանատարը, տպավորություն ունենալով, որ ականատես է եղել թագավորի մահվանը, անմիջապես սպանում է իրեն նույն կերպ։ -
«Սմբատ Բագրատունին Արտաշեսին թագադրում է Արշակունյաց թագով».
(180х261) - 2020 թ.
Ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո Երվանդը նահանջում է և համախմբվում նրա կառուցած Երվանդաշատում։ Փոքրաթիվ ջոկատով Սմբատ սպարապետը հետապնդում է նրան, մինչև որ մնացած զորքը մոտենում է Արտաշեսի գլխին, որը պաշարում և գրավում է քաղաքը։ Զինվորներից մեկը, գտնելով Երվանդին, կացնով սպանում է նրան։ Արտաշեսը հրամայում է թաղել Երվանդին և տապանաքար կանգնեցնել, քանի որ նա կիսով չափ Արշակունի էր։
«Երվանդի մահից հետո Սմբատը, մտնելով գանձարանը, որոնում է գանձերը։ Գտնելով Սանատրուկ թագավորի թագը՝ դնում է Արտաշեսի գլխին և թագադրում ամբողջ Հայոց աշխարհի վրա»,- գրում է Խորենացին։ Հետո Երասխի և Մեծամորիի միախառնման վայրում՝ բլրի վրա, Արտաշեսը կառուցեց Արտաշատ քաղաքը։ -
«Գրիգորը հովիվների կողմից հայտնաբերված ծառի խոռոչում»
(190х270) - 2020-2021 թ.թ.
«Եվ սուրբ Գրիգորը, աներևակայելիորեն երկար տարիներ ապրելով Մանիի այրման մեջ, իր մահով անցնում է հրեշտակի աստիճանը, հովիվները, գտնելով նրան մեռած, թաղում են նույն տեղում, չիմանալով, թե ով է»: Խորենացին տալիս է մեծ. հոգևոր խորհուրդ հովիվներին՝ գտնելու Լուսավորչի մարմինը Սուրբ Գրիգորին համարելով Քրիստոսի աշակերտ առաքելական հաջորդականությամբ, ուստի հովիվները գտան և ամփոփեցին Լուսավորչի մարմինը։
ով մասնակցել է մեր Փրկչի ծննդյան տաճարին, պետք է պալատական դառնար իր աշակերտի թաղմանը:
Միջնադարյան մի պատմության մեջ այսպես է նկարագրվում սուրբ Գրիգորը, որին հովիվները գտել են նրա մահից որոշ ժամանակ անց։ «Աստծո հրամանով հովիվները գտան սուրբ Գրիգորին, կարծես ողջ, նստած երեսը դեպի արևելք, պարզած առաքելական աջ ձեռքը, ինչպես խաչելություն, Գահի փայտե պատկերի վրա»։ -
«Շամիրամ թագուհին հանդիպում է Արու գեղեցկուհուն»
(208х296) - 2020 թ.
Արա Գեղեցիկը Արամի որդին էր, իսկ հոր մահից հետո նա ժառանգեց թագավորական գահը։ Արան հայտնի էր իր գեղեցկությամբ, ինչի պատճառով էլ նրան անվանում էին «Գեղեցիկ», նրա գեղեցկության փառքը հասնում էր Ասորեստանի Շամիրամ թագուհուն (Սեմիրամիդ): Շամիրամը ընծաներով ու ընծաներով դեսպաններ ուղարկեց Արա Գեղեցիկի մոտ, և աղոթքով ու նվերների խոստումներով խնդրում է գալ Նինվայի մոտ, նրա մոտ, վերցնել նրան որպես իր կին և բարձրանալ թագավորություն։
Արան հրաժարվում է շամիրներից, վերջիններս կատաղած բանակ է հավաքում ու հարձակվում Հայաստանի վրա։ Ճակատամարտից առաջ Շամիրամը հրամայում է իր զորահրամանատարներին համոզվել, որ Արան ոչ թե սպանվի, այլ գերի ընկնի։
Սակայն կռվի ժամանակ Արան մահանում է։ Տեղեկանալով Արայի մահվան մասին՝ Շամիրամը մարդկանց ուղարկում է Ապուն գտնելու և բերելու։
Շամիրամը հրամայում է տանել հայոց թագավորի մարմինը և դնել իր պալատի վերին պալատներում։ Այս պահին հայոց բանակը, համախմբված, պատրաստվում է նոր ճակատամարտի՝ Արայի վրեժը լուծելու համար։ Սակայն Շամիրամն ասում է, որ հրամայել է իր աստվածներին բուժել նրա վերքերը, և նա կենդանանալու է. Ըստ տարածված համոզմունքների՝ Արան հարություն է առել՝ լիզելով նրա վերքերը՝ Արալեզը, որոնք առասպելական շանգլուխ կենդանիներ էին։ -
«Լևոն Ա Մեծի թագադրումը 1198 թ.
(200х260) - 2020-2021 թ.թ.
Լևոն Առաջինը կամ Մեծը, ինչպես նրան անվանում են իր գործունեության և հայոց պետականության վերականգնման համար, 1187 թվականից՝ իր եղբոր՝ Ռուբեն II-ից հետո, դառնում է Կիլյակիայի հայկական պետության իշխանը։ 1196 թվականին միևնույն ժամանակ Լեւոնին թագ են ուղարկում և՛ գերմանական թագավոր Գեկրիխ ՇՈՒ-ն, և՛ Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսեյ III Անգելը։ Լեւոնի թագադրումը տեղի է ունեցել 1198 թվականի հունվարի 6-ին, Աստվածահայտնության տոնին Տարսոն քաղաքում, Սուրբ Սոֆյա Մայր եկեղեցում, տարբեր ունեցվածքի աշխարհական եւ հոգեւոր ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, որի ժամանակ կատարել է կաթողիկոս Գրիգոր Զ Ապիրատ. հայկական ծեսը, իսկ Հռոմի պապի և գերմանական թագավորի ներկայացուցիչ, Մայնցի արքեպիսկոպոս Կոնրադ Վիտելբախը լատիներեն ծեսով օծել է Լևոնին որպես «Թագավոր բոլոր հայերի, ինչպես նաև Կիլիկյան և Իսավրական նահանգներում»։
Լեւոնի թագադրման տոնակատարությունը, ինչպես գրում են հայ եւ միջնադարյան հեղինակները, տեւել է ութ օր։ Լեւոնի թագադրման մասին գրում է պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին (1200/20-1271) «Մեծ բազմություն զորավարներ ու զորքեր, ժողովուրդներ ու ցեղեր հավաքեցին (եկան) Տարսոնում նստած հույն պատրիարքին, ասորիների կաթողիկոսին Սբ. Պարսա, որը գտնվում էր Մելիտինեի սահմանին, և Հայոց կաթողիկոսը բոլոր եպիսկոպոսներով, և թագադրեց Լևոնի թագավորությունը, իսկ հարևան ժողովուրդները նվերներ բերեցին նոր թագադրված թագավորին։
Իսկ հույն կայսրը, լսելով, որ ֆրանկները Լեւոնին թագ են տվել, նույնպես նվերներ ուղարկեց և թանկարժեք քարերով պատված ոսկե թագ և ասաց. դու մեզ ավելի մոտ ես, քան Հռոմին»։ Իսկ Լեւոն թագավորը իմաստուն էր, երկու թագավորներից ոչ մեկին չմերժեց՝ ոչ Հռոմից, ոչ Կոստանդնուպոլիսից։ Ըստ նրանց կամքի՝ նա պատասխան տվեց, սիրով ընդունեց դեսպաններին, մեծ նվերներ շնորհեց թագերը բերողներին և պսակվեց երկու թագերով։ -
«Տրդատը Բակուրի խնջույքին»
(204х340) 2020-2021 թ.թ.
Խոսրով Առաջինը հաղթում է և պատանդ վերցնում հյուսիսային ժողովուրդներից։ Նա փռվեց դաշտի երեսին և երկար ժամանակ հետապնդեց նրանց՝ անցնելով Չոր Կապանի պատմությունը։ Այստեղ թշնամիները դարձյալ բախվեցին միմյանց՝ դա Վամի որդին էր, թեև քաջարի հայերը, ըստ Սեցու, փախուստի էին ենթարկում նրանց։ Հոր-բայց Վագարշը մեռավ կով նետաձիգների ձեռքով։ Դաջվածքն ու հազիրնեգան վերցնում է նրա որդին՝ Խոսրովը։ Հայերն իսկույն դուրս եկան, միացան զորքերին, անցան մի մեծ սարի վրայով՝ վրեժ լուծելու իրենց հոր՝ Վնասեփ Սուրի մահվան համար, նա սրով ու սրով քշեց այս հզոր ժողովուրդներին՝ Բոմովին։ Հարյուրավոր մարդկանցից մեկը, ով կարող է կռվել նրանց դեմ, պատանդ է վերցնում խիզախ մարտիկին և, ի նշան նրա ուժի, կանգնեցնում է ծղոտե արձան, որի վրա դիակներ են գրված։
Տրդատը, այս կնոջը դեպի իրեն քաշելով, խոնարհվեց սեղանին դրված իր ուղեկիցների առաջ, համբուրեց նրան սիրահարված անզուսպ երիտասարդ սարդի պես։ Բակուրը խանդով ոտքի կանգնեց, որ կնոջը խլի իր մոտից։ Բայց Տրդատը վեր կացավ, ծաղկամանը որպես զենք օգտագործեց և ընկերներին հրեց սեղանից։ Ոնց որ հայտնվեց մի նոր Ոդիսևս, որը մորթում էր Պենելոպեի սիրահարներին, կամ Պերիտոսի հարսանիքին կռիվ էր գապիտների և հմայվածների միջև։ Այսպես հասնելով, նա անմիջապես ձի նստեց և հարճի հետ միասին գնաց Շպերի մոտ։ -
«Հռիփսիմեն պայքարում է Տրդատ III-ի հարձակումների դեմ»
(200х260) 2020-2021 թ.թ.
Փախչելով հռոմեական Դիոկղետիանոս կայսեր (284-305) հալածանքներից, ով ցանկանում էր ամուսնանալ նրա հետ, գեղեցկուհի Հռիփսիմեն իր ընկերուհիների հետ հասնում է հայոց գահակալ քաղաք Վաղարշապատ և ապաստանում տեղի հնձանում։ Իմանալով նրանց փախուստի մասին՝ Դիոկղետիանոսը նամակ է գրում Տրդատ թագավորին, որ եթե կույսերին գտնի, թող մահվան դատապարտի նրանց, իսկ Հռիփսիմեին ուղարկի Հռոմ, իր մոտ, կամ թողնի նրան Հայաստանում։ Տրդատը հրամայում է անմիջապես գտնել կույսերին։ Երբ Հռիփսիմեն հրաժարվում է թագավորի մոտ գնալ, Տրդատը հրամայում է նրան բռնությամբ բերել։ Եվ նրանք բերում են սենյակները և փակում այն սենյակում, որտեղ կույսը սկսում է աղոթել։ Այս ժամանակ սենյակ է մտնում Տրդատ թագավորը, որը փորձում է բռնությամբ տիրանալ կույսին, սակայն Սուրբ Հոգուց զորացած Հռիփսիմեն «կատաղի կռվում է, կռվում քաջաբար»։ Տրդատը հրամայում է ներս բերել Գայանեին, որպեսզի նա համոզի Հռիփսիմեին հնազանդվել Տրդատին, բայց Գայանեն, դառնալով իր աշակերտին, ասում է. Երբ Տրդատը կրկին փորձում է տիրանալ Հռիփսիմեին, սուրբ կույսին, «կռվելով նրա հետ կեսօրվա ժամը տասին մինչև գիշերվա առաջին ժամը, հաղթում է թագավորին»։ Այնուհետև, բացելով թագավորական պալատի դռները, նա դուրս է գալիս քաղաք, գտնում է գինու հնձաններ՝ մյուս կույսերին պատմելով հաղթանակի մասին։ Կատաղած Տրդատը հրամայում է նահատակել Հռիփսիմեին, Գայանեին և մնացած 35 կույսերին։ -
«Ատոմ Մակացու ցուցումները Շապուխ իշխանին որսի մասին»
(186х275) - 2021-2022 թ.թ.
Ելույթից հետո Հազկերտը Հայաստանի թագավոր նշանակեց ոչ թե Արշակունյաց տոհմի ներկայացուցիչներից մեկին, այլ իր որդուն՝ Շապուխին։ Սակայն Խորենացին գրում է. «Նա չկարողացավ շահել նախարարների համակրանքը, և բոլորը ատեցին նրան»։ Ժամանակին եղել է դեպք, երբ պարսերը համարձակորեն փոցխում էին քարքարոտ ու խորդուբորդ վայրերում։ Շապուհը սկսեց հետ մնալ։ Ատոմ Մոկացին հայհոյել է նրան։ «Գնա, գնա, պարսից աստված, եթե տղամարդ ես»։ Նա ասաց. «Դու գնա, սա քարերի գործ է»։ Մի անգամ էլ աղվեսները եղեգների մեջ բռնեցին։ Հաստ եղեգների մեջ Շապուխը չկարողացավ գլուխ հանել ձիուց, ուստի երկու կողմից կրակն ընկավ նրա վրա, և նա երկու կողմից շրջապատվեց վառվող եղեգներով։ Ատոմը նորից խոսում է. «Պարսից աստծո տղա, ահա քո հայրը, աստված, ինչի՞ց ես վախենում»։ Շապուհը պատասխանում է. «Կատակները մի կողմ, կրակին նայիր, օգնիր ինձ, ես քեզ հետ կգնամ, որովհետև եթե առաջ գնամ, ձին կվախեցնի»: Այնուհետև Ատոմը նախատեց նրան՝ ասելով. «Սրանք էլ քարեր են, որ ես առաջ գնամ։ Հիմա եթե դուք մոկաթներին ջոկատ եք ասում, ես Սասանյաններին ժողովուրդ կանվանեմ»։ Եվ ձիուն մտրակով անցնում է կրակի միջով, ինչպես ծաղիկներով զարդարված ձորը, փրկում է Շապուհին։ Բայց, իմանալով, որ դրանից հետո Շապուհը չի լռելու, գնում է Մոկաց աշխարհ։
Հերթական անգամ Շավասպ Արծրունուն հաջողվեց երկու անգամ Շապուխից խլել սուրը։ Մաչետեով հարվածելով՝ ասում է՝ ճանաչիր քեզ, և նա պատասխանում է. «Այո, ես գիտեմ, որ ես էլ իշխան եմ, Սանասարի հետնորդ։ Ես իրավունք ունեմ ձեր եղբայրների հետ հավասար համբուրելու թագավորական բարձը, քանի որ կրում եմ իմ անունը»։ Այս ասելով՝ նա մեծ արհամարհանքով դուրս է փախչում ասպարեզից։ Այսպիսով, չորս տարվա թագավորությունից հետո Շապուհը հեռանում է Հայաստանից՝ չկարողանալով հնազանդեցնել Հայաստանի նախարարներին։ -
«Թաթուլը պարսից էմիր Արսուբանի ծանր վիրավոր որդու դիմաց»
(200х298) - 2021-2022 թ.թ.
Սելջուկները 1047 թ Թոգրուլ-բեկի գլխավորությամբ, որը 1055 թ. հռչակվել է սուլթան, ասպատակել Հայաստանը։ Տողրուլ՝ ավերելով Հայաստանի զգալի մասը։ 1054 թվականին կազմակերպված դիմադրության է հանդիպում Մանազկերտում և Վանանդ գավառում։
Վանանդի սահմաններում Կարսի արքան ընդդիմանում է նրան
Գագիկ Աբասյան (1029-1065 թթ.). Տեղի ունեցած ճակատամարտի մասին Արիստակես Լաստիվերցին գրում է. «Բայց հեթանոսներին հասած թշնամու զորքը շրջապատեց նրանց, և քանի որ երկար կռիվների և մեծ ճակատամարտի արդյունքում մարդկանց և ձիերի կորուստները շատ էին, նրանք չկարողացան կոտրել թշնամուն. շարել ու դուրս գալ շրջապատից, թշնամիները սրերով սպանել են ազատներից 30 հոգու։
Իր քաջությամբ ու խիզախությամբ հայտնի Թաթուլի մասին
Վանանդան՝ Գագիկ Աբասյանի զորավարներից Արիստակես Լաստիվերցին գրում է. «Ազատներից մեկին, որի անունը Թաթուլ է, հզոր և ռազմատենչ մարդ, բռնեցին և բերեցին սուլթանի մոտ։
Քանի որ պարսից էմիր Արսուբանի որդին ծանր վիրավորվել է
Թաթուլոմը, սուլթանը, տեսնելով Թաթուլին, ասաց. «Եթե նա ողջ մնա, ես քեզ կազատեմ, եթե նա մեռնի, կհրամայեմ, որ քեզ մատաղ տան», և Թաթուլը պատասխանեց. «Եթե իմ հարվածը, ապա նա չի անի»: գոյատևել, բայց եթե որևէ մեկը, ես չգիտեմ»: Մի քանի օր անց նա մահացավ։ Սուլթանը, իմանալով այդ մասին, հրամայեց սպանել Թաթուլին, և կտրելով նրա աջ ձեռքը, ուղարկեց Արսուբանի մոտ՝ որպես մխիթարություն, ասում են՝ տղադ թույլ ձեռքից չի մահացել։
-
«Պարսից թագավոր Արշակը, իր եղբորը՝ Վաղարշակին կարգում է Հայաստանի թագավոր»
(300х400) - 2021-2023 թ.թ.
Պարսից արքա Արշակ Մեծը իր եղբորը՝ Վաղարշակին կարգում է Հայոց թագավոր -
«Խաղաղության պայմանագրից հետո Վահան Մամիկոնյանի մուտքը Էջմիածին»
(280х450) - 2022-2023 г.г.
Ավարայրի ճակատամարտից հետո Հայաստանում շարունակվում էին քաղաքացիական անկարգությունները, որոնք 481-484 թթ-ին վերածվեցին կազմակերպված ապստամբության, որը գլխավորում էր Վահան Մամիկոնյանը: Երեք տարվա ընթացքում հայկական ուժերը դիմադրություն ցուցաբերելով՝ ճակատամարտերում ակնառու հաղթանակներ նվաճեցին: Պարսիկները 484 թ․ Վահանին առաջարկեցին կնքել խաղաղության պայմանագիր, որի համաձայն հայերը կրոնական լիակատար ազատություն եւ ներքին վարչական ինքնակառավարում կստանան:
Նվարսակի հաշտության պայմանագրից հետո Վահան Մամիկոնյանը մեծ պատիվներով վերադառնում է Հայաստան եւ ուղևորվում Վաղարշակի մոտ, որը նրան նշանակում է հայկական զորքերի գլխավոր հրամանատար: -
«Թորոս I իշխան»
(276х400) - 2022-2023 թ.թ.
Թորոս I իշխանը՝ Ռուբեն I-ի թոռը(1100-1126թթ.)՝ ջախջախելով բյուզանդական զորքերը, 1104թ. ազատագրեց Սիս եւ Անարզաբա քաղաքները: -
«Տիգրան թագավորը զբոսնում
է վասալների հետ»
(200х300) - 2022-2024 թ.թ.
Նկարում պատկերված է Հայոց պատմության ամենանշանավոր դեմքերից մեկը ՝ Տիգրան Բ-ն ։
Իր արարքների և ձեռքբերումների համար նա արժանացել է "մեծ" տիտղոսին ։ Արտաշեսյան թագավորների տոհմից Տիգրան Ա-ի որդին էր ։ Մ.թ. ա. 70-ական թթ. Տիգրան Մեծի տիրապետությունը տարածվել է Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծովի արևելյան ափերը և Մեծ Կովկասի լեռնաշղթաներից մինչև Կարմիր ծով: Նրա կողքին միշտ կային բազմաթիվ թագավորներ հարևան պետություններից, որոնք ուղեկցում էին նրան ՝ կատարելով նրա հրամանները ։ -
«Վշտաբեկ Հեթումը»
(276х400) - 2021-2023 թ.թ.
Եգիպտոսի սուլթանը 1266 թ. 30 հազարանոց զորքով ներխուժում է Կիլիկիա ՝ գրավելով մի շարք բերդեր, այդ թվում ՝ Սիս մայրաքաղաքը ։ Կիլիկիայի Հեթում Ա թագավորը հայկական բանակը բաժանում է երեք մասի ։ Առաջինը ինքն է ղեկավարում և գնում մոնղոլների մոտ օգնություն խնդրելու, երկրորդ մասին հանձնարարում է "Դռներ" կոչվող կիրճերի պաշտպանությունը, իսկ երրորդ մասին, իր որդիների՝ Թորոսի և Լևոնի գլխավորությամբ, ուղարկում է Սև լեռների կիրճեր՝ Կիլիկիա տանող դիրքերը պաշտպանելու։
Սուլթանի ուղարկած բանակի հետ ճակատամարտում Թորոս իշխանը ՝ կրտսեր որդին, զոհվում է, իսկ ավագը ՝ Լևոնը, գերի է ընկնում ։ -
«Սմբատ Ա Բագրատունին մխիթարում է Դվինի երկրաշարժի աղետյալներին»
(200х275) - 2021-2023 թ.թ.
Պատկերված է Դվին քաղաքը: V դարի կեսերից մինչև IX դարի վերջ այն եղել է Հայաստանի քաղաքական կենտրոնը։ Սակայն Դվին քաղաքը բազմիցս ավերածությունների է ենթարկվում։ 893 թ․ շատ լուրջ երկրաշարժ է տեղի ունենում Սմբատ Ա Բագրատունու օրոք։ Երկրաշարժը տեղի է ունենում գիշերը ՝ ավերելով քաղաքի պարիսպները, ապարանքները և մնացյալ տները ։ Ավերվում են նաև քաղաքի կաթողիկոսարանն ու եկեղեցիները ։ Տուժում են Դվինի բնակիչները և շատերը մահանում շինությունների փլատակների տակ։
Երկրաշարժից հետո Դվին է այցելում Սմբատ արքան։ Սփոփանքի խոսքերով նա դիմում է բնակչությանը ՝ խրախուսելով նրանց վերակառուցել քաղաքը։ Հայոց թագավորը արքունի ծախսերով օգնում է, որ վերականգնվեն քաղաքի եկեղեցիները, ապարանքները և բնակելի շինությունները։ -
«Խոսրով IV թագավորիկալանավորումը»
(280х450) - 2023-2023 թ.թ.
Կտավի իրադարձությունները թվագրվում են Ք․ա․390թ․ Խոսրով IV թագավորը ստիպված է լինում ընտրություն կատարել Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև։ Երբ Բյուզանդական կայսր Արկադին հրաժարվում էուղարկել խոստացված օգնությունը, Խոսրովը ստիպված ենթարկվում է պարսկական շահնշահ Բահրամ IV-ին։ Վերջինս Խոսրովին IV կանչում էիր մայրաքաղաք՝ առաջադրելովհետևյալ մեղադրանքները.առաջինն այն,որ Խոսրովն ինքնամոռաց Հայոց Կաթողիկոս է նշանակում Սահակ Պարթևին։
Խոսրով IV կալանավորվում էԱնհուշ բերդում (մոռացության ամրոց), որտեղ անց է կացնումշուրջ քսան տարի: Եվ,այնուամենայնիվ, տարիներ հետո Խոսրովն ազատ է արձակվում և նույնիսկ վերականգնվում հայոց գահին։
Խոսրով IV -ը կանգնած է եղել հայկական մշակույթի ակունքներում․ վերջինիս կողմից նշանակված Սահակ Պարթևը հայերեն է թարգմանելԱստվածաշունչը։ Իսկ Մեսրոպ Մաշտոցը, որը ստեղծել է հայոց գրերը, ծառայության է անցել Խոսրով IV-ի մոտ։ -
«Տրդատ թագավորը սրով կիսում է բասիլների Գեդռեհոն թագավորին»
(210х380) - 2021-2024 թ.թ.
Հայաստանի կողմից քրիստոնեության ընդունումիցհետո Տրդատ Մեծ թագավորը մեկնում է Հռոմ ՝ հանդիպելու Կոստանդիանոս կայսրին ։ Իսկ այդ ժամանակ Պարսից Շապուհթագավորը հյուսիսային ազգերին տրամադրում է Հայաստանի դեմ ։Վերադառնալով ՝ Տրդատն իր զորքով Գարգարացոց դաշտումճակատամարտ է տալիսպարսիկներին։ Ճակատամարտիընթացքում նա կարողանում է սպանել բասիլների առաջնորդԳեդռեհոն թագավորին։ Բասիլները, տեսնելով իրենց թագավորի մահը, դիմում են փախուստի ։
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսները
-
Գեորգ VI
(աշխարհում Գևորգ Չորեքչյան, դեկտեմբերի)
2, 1868, Նոր Նախիջևան — սեպտեմբերի 26, 1954, Էջմիածին)
Ամենայն Հայոց Պատրիարք և Կաթողիկոս, Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաջնորդ 1945 թվականի հունիսի 16-ից մինչև 1954 թվականի սեպտեմբերի 26-ը։ Նշանավոր եկեղեցական գործիչ: -
Վազգեն Ա
(Լևոն Աբրահամի Բալջյան, սեպտեմբերի)
20 (հոկտեմբերի 3), 1908 —
օգոստոսի 18, 1994),
Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն ՀայոցԿաթողիկոս, Հայ Առաքելական Եկեղեցու Առաջին Իերարխ (1955-1994) ։ Հայաստանի Ազգային Հերոս (1994): -
Մկրտիչ Ա Խրիմյան
(հայտնի է նաև որպես Խրիմյան Հայրիկ)
4, 1820, Վան, էյալեթ Վան, Օսմանյան կայսրություն-հոկտեմբերի 29, 1907, Էջմիածին, Էրիվանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն),
հայ կրոնական և հասարակական գործիչ, գրող ։ Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարք (1869-1873), Վանի պրելատ (1880-1885), Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս (1892-1907): -
Խորեն Ա
(աշխարհում Ալեքսանդր Հովհաննեսի
Մուրադբեգյան)
դեկտեմբերի 8, 1873, Թիֆլիս —
ապրիլի 6, 1938
Հայ Առաքելական Եկեղեցու Պատրիարք — Կաթողիկոս: -
Գևորգ Սուրենյանց Տփղիսեցի
(օգոստոսի 28 (սեպտեմբերի 9), 1847, Թիֆլիս-մայիսի 8, 1930):
Նախնական կրթությունը ստացել է Կարապետ Բելախյանի դպրոցում, այնուհետև սովորել է Դավիթ Արզամյանի պանսիոնում ՝ սովորելով օտար լեզուներ: 1868 թվականին ավարտել է հայրենի քաղաքի առաջին դասական գիմնազիան։ Մեկնել է Էջմիածին, ձեռնադրվել սարկավագ և նշանակվել Սուրբ Աթոռի Ժառանգավորաց դպրոցում ընդհանուր պատմության, աշխարհագրության և թվաբանության ուսուցիչ: Հաջորդել է Մատթէոս Բ Իզմիրլյանին։ Նա նաև ուղերձ է հղել Հայոց բանակի զինվորներին, սակայն այդ ուղերձը մեզ ամբողջությամբ չի հասել ։ -
Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի
(աշխարհում Գրիգոր Քերեստեճյան)
(հուլիսի 5, 1813 — դեկտեմբերի 6, 1882)
Ամենայն Հայոց Պատրիարք և Կաթողիկոս, Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաջնորդ
1865-1882 թվականներին։ -
Եփրեմ Ա
(1809 - 1830)
Կաթողիկոս և Հայ Առաքելական եկեղեցու Ծայրագույն Պատրիարք, Էջմիածնի վանքի վանահայր։ -
Մատթէոս II
(փետրվարի 22, 1845, Կ.Պոլիս —
դեկտեմբերի 11, 1910, Էջմիածին)
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1908-1910 թվականներին։Մկրտիչ Ա Խրիմյանի հետնորդը (1892-1907) ։ -
Գարեգին Բ
(աշխարհում Կտրիճ Ներսիսյան)
(օգոստոսի 21, 1951, գ. Ոսկեհատ, Էջմիածնի շրջան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ)
132-րդ Ծայրագույն Պատրիարք և Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց, Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաջնորդ 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ից ։ Ներսես Ե-ի ժամանակներից ի վեր առաջին կաթողիկոսը ծնունդով ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության տարածքից։ -
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ
(Մ.թ. ա. 252-326), Լուսավորիչ Հայոց և առաջին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ։
Մկրտել է Հայոց թագավոր Տրդատ Գ-ին և նրա կնոջը՝ Աշխեն թագուհուն։ Նա պատմության մեջ դարձել է առաջին քրիստոնյա թագավորը: Նա մկրտել է Ալանիայի, Վրաստանի, Աբխազիայի և Կովկասյան Ալբանիայի թագավորներին:
Գ. Լուսավորիչը տարվա մեջ չորս անգամ հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում, ինչպես նաև Ռուս ուղղափառ եկեղեցում (որտեղ հայտնի է որպես Սուրբ Նահատակ Գրիգոր Հայոց, Մեծ Հայքի Լուսավորիչ), այլ ուղղափառ եկեղեցիներում, Հռոմի կաթոլիկ և Անգլիկան եկեղեցիներում:
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի հիշատակը նշվում է Ռուս ուղղափառ եկեղեցում սեպտեմբերի 30-ին (հոկտեմբերի 13-ին), Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցում ՝ հոկտեմբերի 1-ին (որոշ վայրերում կազմակերպվում են փառատոններ) -
Հովհաննես Դրասխանակերտցի
Հովհաննես Ե կամ ՎԻ, Հովհաննես ՎԻ Կաթողիկոս
(հայոց կաթողիկոս (898-929),
պատմաբան և գրող։)
Հովհաննես Դրասխանակերտցին հայտնի է հիմնականում որպես պատմաբան: -
Զավեն I
Առաքելական եկեղեցու կաթողիկոս։
իշխել է 377-381 -
Պարեն Ա
348-352 թթ. -
Սողոմոն Ա
Հայոց կաթողիկոս 791-792 թթ. -
Սուրբ Սահակ Պարթև
Հայ Առաքելական եկեղեցու 10-րդ Ամենայն հայոց կաթողիկոսաջակցել է Մեսրոպ Մաշտոցին հայ գրերի ստեղծման և տարածման գործում։ Նրա օրոք առաջին անգամ հայերեն է թարգմանվել Աստվածաշունչը։ Սահակ Պարթևը եկեղեցական, քաղաքական և մշակութային նշանավոր գործիչ է, քարոզների և հոգևոր օրհներգերի հեղինակ, քաղաքական-հասարակական գործիչ։ Նա մեծ ներդրում է ունեցել շարականագրության մեջ։ Սահակ Պարթևը Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից սրբադասված է։
© 2022 Հայ Խաչակիրների Ազատագրական Շարժում
© 2022 Հայ Խաչակիրների Ազատագրական Շարժում