Խորենացին գրում է, որ մասնակցել է նաև Տրոյական պատերազմին
պտուտակել Զարմայիր. Նա Ասորեստանի Թևտամոս թագավորի հրամանագրով
Եթովպական զորքերի հետ գնաց պաշարվածներին օգնության
Տրոյա՝ Տրոյայի թագավոր Պրիամոսի խնդրանքով։ Խորենացին գրում է, որ
Նահապետ Զարմայրը, հասնելով Տրոյա, «վերք ստանալով այնտեղ հելլենացի քաջերից, մեռավ, բայց կուզենայի, որ դա Աքիլեսից լիներ, և ոչ մի ուրիշ քաջերից»: Եվ թեև Իլիադայում ոչ մի հիշատակում չկա Ասորեստանի Թևտամոս թագավորի, նրա ուղարկած օժանդակ բանակի մասին, այնուամենայնիվ, հույն պատմիչ Դիոդորոս Սիկուլոսը (մ.թ.ա. 1-ին դար) իր պատմության երկրորդ գրքի 22-րդ բաժնում գրում է, որ Տևտոմոսը ժ. Պրիամոսի խնդրանքը
օգնության գնաց տրոյացիներին։ Խորենացուն հաջորդող շրջանի հայ հեղինակները տարբեր ավանդույթների հիման վրա գրում են, որ Զարմայրը զոհվել է Աքիլլեսի հետ ճակատամարտում։

Սա Արշակ թագավորի պատմությունն է, որին բանտում այցելում է նրա սպարապետը՝ Հայոց սպարապետ Դրահթամաստին։ Երկար տարիներ Արշակը բանտում էր, և ոչ մեկին թույլ չտվեցին անգամ նրա անունը նշել։ Պարսից Շապուգ թագավորը, որպես իր բարեխիղճ ծառայության վարձատրություն, զորավար Դրախտամաստին թույլ է տալիս հանդիպել հայոց Արշակ թագավորի հետ։ Հանդիպման համար սեղաններ էին գցվել, հրավիրվել էին երաժիշտներ։ Խոսելով իր հետ կատարվածի մասին՝ Արշակը սեղանից վերցնում է մրգային դանակն ու ինքնասպան լինում։ Նրա նվիրյալ հրամանատարը, տպավորություն ունենալով, որ ականատես է եղել թագավորի մահվանը, անմիջապես սպանում է իրեն նույն կերպ։

 «Եվ սուրբ Գրիգորը, աներևակայելիորեն երկար տարիներ ապրելով Մանիի այրման մեջ, իր մահով անցնում է հրեշտակի աստիճանը, հովիվները, գտնելով նրան մեռած, թաղում են նույն տեղում, չիմանալով, թե ով է»: Խորենացին տալիս է մեծ. հոգևոր խորհուրդ հովիվներին՝ գտնելու Լուսավորչի մարմինը Սուրբ Գրիգորին համարելով Քրիստոսի աշակերտ առաքելական հաջորդականությամբ, ուստի հովիվները գտան և ամփոփեցին Լուսավորչի մարմինը։
ով մասնակցել է մեր Փրկչի ծննդյան տաճարին, պետք է պալատական ​​դառնար իր աշակերտի թաղմանը:
Միջնադարյան մի պատմության մեջ այսպես է նկարագրվում սուրբ Գրիգորը, որին հովիվները գտել են նրա մահից որոշ ժամանակ անց։ «Աստծո հրամանով հովիվները գտան սուրբ Գրիգորին, կարծես ողջ, նստած երեսը դեպի արևելք, պարզած առաքելական աջ ձեռքը, ինչպես խաչելություն, Գահի փայտե պատկերի վրա»։

Լևոն Առաջինը կամ Մեծը, ինչպես նրան անվանում են իր գործունեության և հայոց պետականության վերականգնման համար, 1187 թվականից՝ իր եղբոր՝ Ռուբեն II-ից հետո, դառնում է Կիլյակիայի հայկական պետության իշխանը։ 1196 թվականին միևնույն ժամանակ Լեւոնին թագ են ուղարկում և՛ գերմանական թագավոր Գեկրիխ ՇՈՒ-ն, և՛ Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսեյ III Անգելը։ Լեւոնի թագադրումը տեղի է ունեցել 1198 թվականի հունվարի 6-ին, Աստվածահայտնության տոնին Տարսոն քաղաքում, Սուրբ Սոֆյա Մայր եկեղեցում, տարբեր ունեցվածքի աշխարհական եւ հոգեւոր ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, որի ժամանակ կատարել է կաթողիկոս Գրիգոր Զ Ապիրատ. հայկական ծեսը, իսկ Հռոմի պապի և գերմանական թագավորի ներկայացուցիչ, Մայնցի արքեպիսկոպոս Կոնրադ Վիտելբախը լատիներեն ծեսով օծել է Լևոնին որպես «Թագավոր բոլոր հայերի, ինչպես նաև Կիլիկյան և Իսավրական նահանգներում»։

Լեւոնի թագադրման տոնակատարությունը, ինչպես գրում են հայ եւ միջնադարյան հեղինակները, տեւել է ութ օր։ Լեւոնի թագադրման մասին գրում է պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին (1200/20-1271) «Մեծ բազմություն զորավարներ ու զորքեր, ժողովուրդներ ու ցեղեր հավաքեցին (եկան) Տարսոնում նստած հույն պատրիարքին, ասորիների կաթողիկոսին Սբ. Պարսա, որը գտնվում էր Մելիտինեի սահմանին, և Հայոց կաթողիկոսը բոլոր եպիսկոպոսներով, և թագադրեց Լևոնի թագավորությունը, իսկ հարևան ժողովուրդները նվերներ բերեցին նոր թագադրված թագավորին։

Իսկ հույն կայսրը, լսելով, որ ֆրանկները Լեւոնին թագ են տվել, նույնպես նվերներ ուղարկեց և թանկարժեք քարերով պատված ոսկե թագ և ասաց. դու մեզ ավելի մոտ ես, քան Հռոմին»։ Իսկ Լեւոն թագավորը իմաստուն էր, երկու թագավորներից ոչ մեկին չմերժեց՝ ոչ Հռոմից, ոչ Կոստանդնուպոլիսից։ Ըստ նրանց կամքի՝ նա պատասխան տվեց, սիրով ընդունեց դեսպաններին, մեծ նվերներ շնորհեց թագերը բերողներին և պսակվեց երկու թագերով։

Փախչելով հռոմեական Դիոկղետիանոս կայսեր (284-305) հալածանքներից, ով ցանկանում էր ամուսնանալ նրա հետ, գեղեցկուհի Հռիփսիմեն իր ընկերուհիների հետ հասնում է հայոց գահակալ քաղաք Վաղարշապատ և ապաստանում տեղի հնձանում։ Իմանալով նրանց փախուստի մասին՝ Դիոկղետիանոսը նամակ է գրում Տրդատ թագավորին, որ եթե կույսերին գտնի, թող մահվան դատապարտի նրանց, իսկ Հռիփսիմեին ուղարկի Հռոմ, իր մոտ, կամ թողնի նրան Հայաստանում։ Տրդատը հրամայում է անմիջապես գտնել կույսերին։ Երբ Հռիփսիմեն հրաժարվում է թագավորի մոտ գնալ, Տրդատը հրամայում է նրան բռնությամբ բերել։ Եվ նրանք բերում են սենյակները և փակում այն ​​սենյակում, որտեղ կույսը սկսում է աղոթել։ Այս ժամանակ սենյակ է մտնում Տրդատ թագավորը, որը փորձում է բռնությամբ տիրանալ կույսին, սակայն Սուրբ Հոգուց զորացած Հռիփսիմեն «կատաղի կռվում է, կռվում քաջաբար»։ Տրդատը հրամայում է ներս բերել Գայանեին, որպեսզի նա համոզի Հռիփսիմեին հնազանդվել Տրդատին, բայց Գայանեն, դառնալով իր աշակերտին, ասում է. Երբ Տրդատը կրկին փորձում է տիրանալ Հռիփսիմեին, սուրբ կույսին, «կռվելով նրա հետ կեսօրվա ժամը տասին մինչև գիշերվա առաջին ժամը, հաղթում է թագավորին»։ Այնուհետև, բացելով թագավորական պալատի դռները, նա դուրս է գալիս քաղաք, գտնում է գինու հնձաններ՝ մյուս կույսերին պատմելով հաղթանակի մասին։ Կատաղած Տրդատը հրամայում է նահատակել Հռիփսիմեին, Գայանեին և մնացած 35 կույսերին։

Սելջուկները 1047 թ Թոգրուլ-բեկի գլխավորությամբ, որը 1055 թ. հռչակվել է սուլթան, ասպատակել Հայաստանը։ Տողրուլ՝ ավերելով Հայաստանի զգալի մասը։ 1054 թվականին կազմակերպված դիմադրության է հանդիպում Մանազկերտում և Վանանդ գավառում։
Վանանդի սահմաններում Կարսի արքան ընդդիմանում է նրան
Գագիկ Աբասյան (1029-1065 թթ.). Տեղի ունեցած ճակատամարտի մասին Արիստակես Լաստիվերցին գրում է. «Բայց հեթանոսներին հասած թշնամու զորքը շրջապատեց նրանց, և քանի որ երկար կռիվների և մեծ ճակատամարտի արդյունքում մարդկանց և ձիերի կորուստները շատ էին, նրանք չկարողացան կոտրել թշնամուն. շարել ու դուրս գալ շրջապատից, թշնամիները սրերով սպանել են ազատներից 30 հոգու։
Իր քաջությամբ ու խիզախությամբ հայտնի Թաթուլի մասին
Վանանդան՝ Գագիկ Աբասյանի զորավարներից Արիստակես Լաստիվերցին գրում է. «Ազատներից մեկին, որի անունը Թաթուլ է, հզոր և ռազմատենչ մարդ, բռնեցին և բերեցին սուլթանի մոտ։
Քանի որ պարսից էմիր Արսուբանի որդին ծանր վիրավորվել է
Թաթուլոմը, սուլթանը, տեսնելով Թաթուլին, ասաց. «Եթե նա ողջ մնա, ես քեզ կազատեմ, եթե նա մեռնի, կհրամայեմ, որ քեզ մատաղ տան», և Թաթուլը պատասխանեց. «Եթե իմ հարվածը, ապա նա չի անի»: գոյատևել, բայց եթե որևէ մեկը, ես չգիտեմ»: Մի քանի օր անց նա մահացավ։ Սուլթանը, իմանալով այդ մասին, հրամայեց սպանել Թաթուլին, և կտրելով նրա աջ ձեռքը, ուղարկեց Արսուբանի մոտ՝ որպես մխիթարություն, ասում են՝ տղադ թույլ ձեռքից չի մահացել։